Ίππαρχος ο Ρόδιος

Εγκυκλοπεδικό λεξικό «ΗΛΙΟΥ»

Ο μεγαλύτερος αστρονόμος όλων των λαών και όλων των εποχών. Ούτος εγεννήθη εις Νίκαιαν της Βιθυνίας και έζησε μεταξύ των ετών 190 και 120 π.Χ., αν και ο χρόνος της γεννήσεως και του θανάτου του δεν κατωρθώθη να προσδιορισθή επακριβώς. Βέβαιον είναι ότι ο Ίππαρχος έζησε τον περισσότερου χρόνον του βίου του εις Ρόδον, εξ ου και απεκλήθη Ρόδιος, ενώ αι παρατηρήσεις του συνεχίσθησαν βραδύτερον εις Αλεξάνδρειαν. Εάν εσώζοντο τα έργα του Ιππάρχου, ίσως ηδυνάμεθα να σχηματίσωμεν σαφεστέραν αντίληψιν περί της τεραστίας συμβολής αυτού εις την καθόλου προαγωγήν της αστρονομίας. Τα έργα του αυτά, κατά τον Διδότον, ήσαν τα ακόλουθα :

α) «Περί τῶν ἀστερισμῶν». Τούτου εκτενείς περικοπάς διαλαμβάνει η «Μαθηματική Σύνταξις» του Πτολεμαίου, ή και άλλως γνωστή ως «Ἀλμαγέστη», της οποίας το 7ον και το 8ον βιβλίον περιέχουν πλήρη περιγραφήν των αστερισμών και πλήρη κατάλογον των αστέρων, τους οποίους κατέγραψεν ο Ίππαρχος,

β) «Περί τῆς των ἀπλανῶν συντάξεως καί τοῦ καταστηριγμοῦ»,

γ) «Περί τῆς τῶν συνανατολῶν πραγματείας»,

δ) «Περί τῆς τῶν δώδεκα ζωδίων ἀναφορᾶς»,

ε) «Περί τῆς μεταπτώσεων τῶν τροπικῶν καί ἐαρινῶν σημείων»,

στ) «Παραλλακτικῶν βιβλία δύο»,

ζ) «Περί μεγεθῶν και ἀποστημάτων Ἡλίου και Σελήνης»,

η) «Περί της κατά πλᾶτος μηνιαίας της Σελήνης κινήσεως»,

θ) «Περί ἐκλείψεων Ἡλίου κατά τά ἑπτά κλίματα»,

ι) «Περί μηνιαίου χρόνου»,

ια) «Περί ἐμβολίμων μηνῶν τε καί ἡμερών»,

ιβ) «Περί τοῦ ἐνιαυσίου μεγέθους»,

ιγ) «Περί τῆς πραγματείας τῶν ἐν κύκλω εὐθειῶν βιβλία δώδεκα»,

ιδ) «Περί τῶν διά βάρους κάτω φερομένων»,

ιε) «Πρός τόν Ἐρατοσθένη καί τά ἐν τῇ γεωγραφία αὐτοῦ λεχθέντα»,

ιστ) «Εἰς τοῦς ἀρίστους», και

ιζ) «Περί τῶν Ἀράτου καί Εὐδόξου φαινομένων ἐξηγήσεις βιβλία τρία». Το τελευταίον τούτο, το οποίον, ως φαίνεται, έγραψεν ο Ίππαρχος κατά την νεότητα αυτού και το όποιον, εν σχέσει προς τα προηγούμενα, ενέχει και την μικροτέραν σπουδαιότητα, είναι το μόνον το οποίον διεσώθη. Ευτυχώς ότι παρά το γεγονός της απώλειας των έργων του Ιππάρχου, συνεπεία του εμπρησμού της Αλεξανδρινής Βιβλιοθήκης, δυνάμεθα να γνωρίζομεν το έργον του μεγάλου τούτου Έλληνος αστρονόμου από άλλους συγγραφείς, μερικοί των οποίων ήσαν ομοίως αστρονόμοι. Οι συγγραφείς ούτοι είναι κυρίως ο Πτολεμαίος, ο Πλίνιος, ο Στράβων, ο Θέων ο Σμυρναίος και Θέων ο Αλεξανδρεύς, καθώς και ο Πλούταρχος.

Τα όργανα τα όποια εχρησιμοποίει εις τας παρατηρήσεις του ο Ίππαρχος ήσαν πολλά, μεταξύ των οποίων το σημαντικότερον υπήρξεν ο «ἀστρολάβος», ανακαλυφθείς υπ' αυτού. Δια του αστρολάβου κατώρθωνεν ο μέγας αστρονόμος να επιτυγχάνη τας ακριβείς μετρήσεις των συντεταγμένων των αστέρων και μάλιστα των καλουμένων «εκλειπτικών συντεταγμένων». Αι ακριβείς αύται μετρήσεις του επέτρεψαν, ως θα ίδωμεν να επιτύχη την ανακάλυψιν της μιας των κινήσεων της Γης, της λεγομένης «μεταπτώσεως», η οποία είναι η τρίτη κατά σειράν σπουδαιότητας κίνησις του πλανήτου μας, μετά την περί τον Ήλιον και περί άξονα κίνησιν αυτού. Ο αστρολάβος του Ιππάρχου ήτο σφαιρικός και επιπεδόσφαιρος. Ο πρώτος εκαλείτο απλώς και όργανον. Ο επιπεδόσφαιρος επέτρεπε την χρησιμοποίησιν της καλουμένης εις τα μαθηματικά στερεογραφικής προβολής, την οποίαν επίσης ανεκάλυψεν ο Ίππαρχος και την δια ταύτης εύρεσιν της ακριβούς ώρας, κατά την οποίαν εξετέλει την παρατήρησιν ενός αστέρος.

Εκτός των αστρολάβων, ο Ίππαρχος εχρησιμοποίει και την διόπτραν, ήτοι όργανον επιτρέπον την εκτίμησιν της φαινόμενης διαμέτρου του Ηλίου και της Σελήνης. Δια της διόπτρας, τελειοποιηθείσης υπ' αυτού, προσδιώρισε την απόστασιν και το πραγματικόν μέγεθος των δύο αυτών σωμάτων. Έκτος όμως των αστρολάβων και της διόπτρας, ούτος εχρησιμοποίει και πλήθος άλλων οργάνων, τα όποια μετεχειρίζοντο οι προγενέστεροι αυτού αστρονόμοι, όπως το «καθέτιον», τον «γνώμονα», τον «πόλον», το «ἡλιοτρόπιον» η «σκιάθηρον», το «ἡλιωρολόγιον», την «κλεψύδραν», την «στερεάν σφαῖραν», το «ὑδρολόγιον» και τους «κρίκους».

Το πολυσύνθετον έργον του Ιππάρχου συνίστατο εις την εκτέλεσιν πλείστων παρατηρήσεων, εις τον υπολογισμόν αυτών και ακολούθως εις την βάσει των εν λόγω παρατηρήσε¬ων εξαγωγήν συμπερασμάτων. Ο τρόπος ούτος του εργάζεσθαι, ο όποιος συμπίπτει προς τον τρόπον της ερεύνης εν τη επιστήμη και ειδικώτερον εν τη αστρονομία και σήμερον, εισάγεται το πρώτον υπό του Ιππάρχου. Είναι δε τόση η μεθοδικότης του, ώστε, αναμφισβητήτως, δικαίως λογίζεται ως ο θεμελιωτής της αστρονομίας. Δεν εφρόντισε δε μόνου δια την συγκέντρωσιν παρατηρήσεων απλώς, αλλά και δια την υπό των μεταγενεστέρων επωφελή χρησιμοποίησιν των παρατηρήσεων του. Γνωρίζων επακριβώς όλους τους αστέρας, μίαν εσπέραν του έτους 134 π.Χ. διεπίστωσεν ότι εις τον ουρανού παρετηρείτο λαμπρός αστήρ, ο όποιος δεν υπήρχε πριν. Είναι ο αστήρ ούτος ο πρώτος «νέος» αστήρ εν τη ιστορία της αστρονομίας. Ανεκάλυπτεν ο Ίππαρχος τον νέον αστέρα, ο όποιος πιθανόν να ήτο και κομήτης, καθ' ον χρό¬νον εκληροδότει εις τους μεταγενεστέρους την αλήθειαν, καθ' ην: οι αστέρες δεν είναι αιώνιοι εις τον ουρανόν. Άλλοι εξαφανίζονται, ενώ άλλοι δύνανται εξαίφνης να «γεννηθούν». Μετά από την διαπίστωσιν αυτήν ο Ίππαρχος άγεται εις την απόφασιν, όπως λέγει ο Πλίνιος, «να αναλάβη έργον, προ του οποίου θα οπισθοχωρεί ακόμη και ο θεός». Απεφάσισε δηλαδή να αρίθμηση όλους τους αστέρας, να προσδιορίση την Θέσιν ενός έκαστου εις τον ουρανόν, καθώς και την λαμπρότητα αυτού, εις τρόπον ώστε οι μετέπειτα αστρονόμοι να γνωρίζουν τους επί του Ιππάρχου ορατούς αστέρας και να δύνανται να αποφαίνονται εάν εις αστήρ υπήρχεν άλλοτε η ήτο νέος, καθώς επίσης και εάν οι αστέρες ευρίσκονται εις την αυτήν πάντοτε θέσιν δια μέσου των αιώνων. Συνεπλήρωσεν ούτω το 127 π.Χ. τον περίφημον κατάλογον, τον γνωστόν ως «Κατάλογον των αστέρων του Ίππαρχου», τον όποιον έπειτα ο Κλαύδιος Πτολεμαίος παρενέθεσεν εις την «Μαθηματικήν Σύνταξιν» του και εσώθη μέχρις ημών. Ο κατάλογος ούτος περιλαμβάνει πλήρη στοιχεία δια τους 1039 λαμπρότερους των ορατών αστέρων, απετέλεσε δε την αρχήν, επί της οποίας εστηρίχθησαν όλοι οι μετέπειτα συνταχθέντες κατάλογοι αστέρων.

Η ανακάλυψις της μεταπτώσεως: Το τόσον επίπονον έργον τούτο του Ιππάρχου, της καταμετρή¬σεως δηλαδή των ορατών αστέρων και του προσδιορισμού της θέσεως ενός εκάστου εξ αυτών, απετέλεσε την βάσιν εφ' ης εστηρίχθη η μεγαλύτερα των ανακαλύψεων του Βιθυνού αστρονόμου, η οποία αποτελεί συγχρόνως και μίαν των μεγαλυτέρων ανακαλύψεων εν τη αστρονομία. Αύτη είναι η «μετάπτωσις». Η μετάπτωσις αποτελεί την τρίτην κατά σειράν κίνησιν του πλανήτου μας μετά την περί άξονα και περί τον Ήλιον κίνησιν αυτού.

Ο εκ των οξυδερκέστερων παρατηρητών του ουρανού Έλλην αστρονόμος Τιμόχαρις, 154 έτη προ του Ίππαρχου, είχεν υπολογίσει την θέσιν αρκετών λαμπρών αστέρων, μάλιστα δε του αστέρος του καλουμένου «Στάχυος τῆς Παρθένου», ευρισκομένου εις τον ζωδιακόν κύκλον. Ο Ίππαρχος, συγκρίνων τας θέσεις ταύτας, τας υπό του Τιμοχάριδος παρεχομένας, προς εκείνας τας οποίας υπελόγισεν ο ίδιος, κατά την σύνταξιν του καταλόγου των αστέρων, διεπίστωσεν ότι παρουσίαζον μίαν κατά το μάλλον σταθεράν διαφοράν. Δύο τινά θα έπρεπε να συμβαίνουν προς εξήγησιν του φαινομένου: Η ο Τιμόχαρις περιέπιπτεν εις σταθερόν σφάλμα κατά τας μετρήσεις του, ή πραγματικώς η θέσις των αστέρων ήλλαξε κατά το μεσολαβήσαν χρονικόν διάστημα. Καίτοι ο Ίππαρχος διετήρησεν αρχικώς ωρισμένας επιφυλάξεις ως προς την δευτέραν εκδοχήν, εν τούτοις το γεγονός ότι και ο Αρίστυλλος, έτερος Έλλην αστρονόμος, εις τον προσδιορισμόντης θέσεως των αστέρων παρουσίαζε σταθεράν διαφοράν ως προς τα ιδικά που εξαγόμενα, οδήγησε τον σοφόν αστρονόμον εις το να θεώρηση το φαινόμενον πραγματικόν, υπελόγισε δε συγχρόνως και την καθ' έκαστον έτος μετατόπισιν πάντων των αστέρων ως ίσην προς 47 περίπου δεύτερα λεπτά τόξου, ήτις διαφέρει της παραδεδεγμένης σήμερον ως αληθούς 50,2 δεύτερα λεπτά, μόνον κατά 3,5 δεύτερα λεπτά. Προσέγγισις αληθώς καταπληκτική. Αλλ' η προς Ανατολάς τοιαύτη κίνησις των αστέρων εξηγήθη υπό του Ιππάρχου ως μη οφειλομένη εις πραγματικήν μετατόπισιν κατά την αυτήν μάλιστα διεύθυνσιν και κατά την αυτήν ποσότητα πάντων των αστέρων, πράγμα αδύνατον, αλλ' ως αποτέλεσμα της κινήσεως της Γης, ήτις εκλήθη παρ' αυτού μετάπτωσις.

Ούτω πως ο Ίππαρχος προσέθεσεν εις την αστρονομίαν, χάρις και μόνον εις την συνεχή και συστηματικήν παρατήρησιν των αστέρων, μίαν των λαμπρότερων ανακαλύψεων.

Αι άλλαι αστρονομικαί παρατηρήσεις του Ιππάρχου: Ο ακαταπόνητος όμως ούτος ερευνητής, ως ήτο φυσικόν, επεδόθη και εις την εκτέλεσιν ποικίλων άλλων παρατηρήσεων, αναφερομένων εις τον Ήλιον, εις την Σελήνην, εις τα φαινόμενα της περί τον Ήλιον κινήσεως της Γης και επί άλλων φαινομένων, κάθε μία των οποίων συνωδεύετο και από εξαγωγήν λίαν ενδιαφερόντων συμπερασμάτων κυριώτεραι δε των οποίων είναι αι εξής : Προσδιώρισε την διάρκειαν του έτους ως ανερχομένην εις 365,246667 ημέρας (αντί του αληθούς 365,242217 ημέραι), διορθώσας αρκετά σημαντικώς τα εξαγόμενα των Αι¬γυπτίων αστρονόμων, οι όποιοι ανεβίβαζον την διάρκειαν αυτήν εις 365,25 ημέρας, ήτοι 3651/4 ημέρας. Ομοίως καθώρισε λίαν επακριβώς και την διάρκειαν των εποχών του έτους ως έξης: Έαρ 9412 ημέραι, θέρος 921/2 ημέρ., φθινοπώρου 88 1/8 ημέρ., χειμών 90 1/8 ημέραι. Οι αριθμοί ούτοι προσεγγίζουν τα μέγιστο, τους αληθείς αριθμούς τους παρέχοντας την διάρκειαν των εποχών. Συγχρόνως υπελόγισε την καλουμένην «λόξωσιν της εκλειπτικής», ήτοι την γωνίαν της τροχι¬άς της Γης ως προς τον ισημερινόν εις 23ο, 51', υποπέσων εις σφάλμα 8 περίπου λεπτών, καθ' όσον, κατά την ε¬ποχήν του Ιππάρχου, αυτή ανήρχετο εις 23 μοίρας και 43 λεπτά αντί των 23 μοιρών και 27 λεπτών, ήτις είναι ή τιμή της λοξώσεως σήμερον, επειδή ανά αιώνα η λόξωσις ελαττούται κατά 48'' περίπου. Προσεπάθησε να προσδιορίση το μέγεθος και την απόστασιν του Ηλίου αφ' ημών, αλλά τα εξαγόμενα του ήσαν απατηλά, συνεπεία των ατελών οργάνων τα όποια ο Ίππαρχος διέθετεν. Ούτω προσδιώρισε το μέγεθος του Ηλίου ως ίσον προς 1880 φοράς το μέγεθος της Γης μόνον. Πλην όμως και ο ίδιος αμφέβαλλεν εις τα εξαγόμενα ταύτα. Εξ άλλου υπελόγισε την κλίσιν της σεληνιακής τροχιάς ως προς την εκλειπτικήν, ως και τον χρόνον μιας συνοδικής περιφοράς της Σελήνης περί την Γην, εύρε δε δια τούτον : 29 ημέρ., 11 ώρας, 44 λεπτά και 3,33 δεύτερα, προσεγγίσας τα μέγιστα εις την αληθή τιμήν του χρόνου της περί την Γην κινήσεως του δορυφόρου μας. Ακόμη καθώρισε μερικάς από τας ανωμαλίας της σεληνιακής τροχιάς και υπελόγισε την απόστασιν της Σελήνης αφ' ημών ως ανερχομένην εις 59 γηΐνας ακτίνας και την διάμετρον της Σελήνης ως ίσην προς το 1/3 της γηΐνης. Οι αριθμοί ούτοι ολίγον τι απέχουν της αληθείας. Υπελόγισεν επί πλέον και το πάχος της σκιάς της Γης εις την μέσην απόστασιν της Σελήνης από της Γης, ως ίσον προς 21/2 σεληνιακός διαμέτρους, όπως συμβαίνει εις την πραγματικότητα. Παραλλήλως προς την Σελήνην, τον Ήλιον και τους απλανείς αστέρας, ο Ίππαρχος επεδόθη και εις παρατηρήσεις των πλανητών και ανεκάλυψε σημαντικά γνωρίσματα των πλανητικών τροχιών, ενώ εξ άλ¬λου υπελόγισε το μέγεθος του μεγίστου κύκλου της Γης με σφάλμα 40 μόνον χιλιομέτρων, ως ανερχόμενον εις 39.960 χιλιόμετρα (είκοσι πέντε μυριάδες και δύο χιλιάδες στάδια), αντί των 40.000 χιλιομέτρων, άτινα ανευρίσκονται σήμερον. Ο Ίππαρχος θεωρεί την Γην ως έχουσαν σχήμα σφαιροειδές. Τοιούτον ήτο το αστρονομικόν έργον του Ίππαρχου, εκτεινόμενον εις όλα τα πεδία της ερεύνης επί της Γης, της Σελήνης, του Ηλίου, των πλανητών και των απλανών. Δεν παρέλειψεν ουδέ την πρακτικήν πλευράν των αστρονομικών παρατηρήσεων να αξιοποίηση, υποδείξας τους καταλλήλους αστέρας και τον κατάλληλον τρόπον προς προσδιορισμόν της ώρας, όπως περίπου γίνεται σήμερον, εισαγωγών, πρώ¬τος ούτος, το «αστρικόν ωρολόγιον».

Ο Ίππαρχος και αι άλλαι επιστήμαι: Αλλά το έργον του Ιππάρχου δεν περιορίζεται μό¬νον εις το καθαυτό αστρονομικόν. Ιδία τα μαθηματικά και μάλιστα η τριγωνομετρία ανεπτύχθησαν παρ' αυτού σημαντικώς, αν παραδεχθώμεν ότι η σφαιρική τριγωνομετρία δεν αποτελεί και εξ ολοκλήρου ανακάλυψιν αυτού, αλλά εφεύρεσιν του Απολλώνιου. Βέβαιον πάντως είναι ότι ο Ίππαρχος ου μόνον υπολογίζει σφαιρικά τρίγωνα, προκειμένου να επιλύση διάφορα αστρονομικά προβλήματα, αλλ' ακόμη και ότι χρησιμοποιεί ίδιον τρόπον προς απλούστευσιν ενίων εξ αυτών. Εξ άλλου η αδελφή της αστρονομίας, η μετεωρολογία, απησχόλησε τον Ίππαρχον, ως φαίνεται, επί πολύ, η δε ικανό¬της του εις την εκτέλεσιν ηκριβολογημένων παρατηρήσεων τον ωδήγησεν εις την υιοθέτησιν ωρισμένων εμπειρικών προγνωστικών, βάσει των οποίων προέλεγε τον καιρόν, κατά τρόπον προκαλούντα τον θαυμασμόν των συγχρόνων του. Ακόμη όμως και την μαθηματικήν γεωγραφίαν προήγαγε και ανέπτυξεν, ανακαλύψας πρώτος ούτος ότι το γεωγραφικόν πλάτος ενός τόπου είναι ίσον προς το ύψος του πολικού αστέρος από του ορίζοντος του τόπου τούτου, ότι δε, το γεωγραφικό μήκος δύο τόπων ισούται προς την διαφοράν των χρόνων εις τους τόπους τούτους. Τέλος πρώτος ούτος εφήρμοσε την καλουμένην στερεογραφικήν προβολήν της σφαίρας, ήτοι την απεικόνισιν της σφαιρικής επιφανείας επί επιπέδου, η οποία τοσαύτην ανευρίσκει σήμερον εφαρμογήν εις την κατασκευήν των γεωγραφικών χαρτών.

Κατόπιν των ανωτέρω, δεν δυνατοί να θεωρηθή υπερβολή εκείνο το όποιον εν αρχή ελέγομεν ο Ίππαρχος υπήρξεν ο μεγαλύτερος παρατηρητής, αλλά και ο μεγαλύτερος θεωρητικός ερευνητής εν τη αστρονομία μεταξύ πάντων των λαών και δια μέσου όλων των αιώνων.

Κ. Σ. Χασάπης

ΝΕΩΤΕΡΟΝ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΙΚΟΝ ΛΕΞΙΚΟ "ΗΛΙΟΥ"