Πατρότητες και αποκρύψεις επαναστατικών θεωριών

Γη, Ηλιος και άλλα παράδοξα

ΜΑΡΙΟΣ ΠΛΩΡΙΤΗΣ

ΙΣΑ που έγραφα για την πατρότητα της λέξης «κοσμοπολίτης» που ανήκει στον Διογένη τον κυνικό και όχι στον 16ο αιώνα, και να τώρα η αμφισβήτηση μιας άλλης πατρότητας, πολύ πιο σημαντική, αφού αναφέρεται όχι σ' έναν όρο, αλλά σε ολόκληρη επιστήμη: την αστρονομία. 

 

Το πρόβλημα το έθεσε ή το θύμισε, με γράμμα του στον υπογράφοντα, ο κ. Λεωνίδας Πετράκης, ομότιμος Department Chairman και Senior Scientist του Brookhaven National Laboratory των ΗΠΑ. Θα το εκθέσω πολύ «απλά και ταπεινά» - όπως ταιριάζει σ' έναν βέβηλο. Ιδιαίτερα, επειδή έχει μια διάσταση ιστορικο-επιστημονικού «σκανδάλου»!

ΟΠΩΣ είναι γνωστό, οι αρχαίοι, επιστήμονες και μη, πίστευαν πως η Γη αποτελεί το κέντρο του Σύμπαντος, είναι ακίνητη και γύρω της στρέφονται ο Ηλιος, η Σελήνη και τ' άλλα ουράνια σώματα. Αυτό το γεωκεντρικό σύστημα (που ονομάστηκε και «Πτολεμαϊκό σύστημα», από το όνομα του μεγάλου αλεξανδρινού αστρονόμου, γεωγράφου και μαθηματικού του B' μ.X. αιώνα Κλαύδιου Πτολεμαίου) κυριάρχησε ως την Αναγέννηση κι έγινε δόγμα της Εκκλησίας, που ήταν η υπερδύναμη των καιρών εκείνων.

Ωσπου ο γεωκεντρισμός αμφισβητήθηκε και τελικά ανατράπηκε από την αντίθετη θεωρία του ηλιοκεντρικού συστήματος - ότι η Γη και οι άλλοι πλανήτες κινούνται γύρω από τον Ηλιο - πράγμα που είχε κοσμοϊστορική σημασία, αφού στάθηκε το θεμέλιο της νεότερης αστρονομίας.

ΓΕΝΝΗΤΩΡ του συστήματος αυτού θεωρείται ο κορυφαίος πολωνός αστρονόμος Νικόλαος Κοπέρνικος (1473-1543), γι' αυτό και ονομάστηκε «Κοπερνίκειο σύστημα». Οπως με πληροφορεί, μάλιστα, ο κ. Λ. Π., κυκλοφόρησε πρόσφατα στις ΗΠΑ ένα βιβλίο του αμερικανού αστροφυσικού Owen Gingerich, που πιστώνει στον Κοπέρνικο την πρώτη και αποκλειστική επινόηση του συστήματος αυτού. Ωστόσο, τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά. Γυρίζουν 18 αιώνες πίσω.

ΑΠΟ καιρούς, ιστορικοί της αστρονομίας είχαν διαπιστώσει και διατυπώσει ως γεγονός αναμφισβήτητο, πως ο πρώτος που υποστήριξε την ηλιοκεντρική άποψη ήταν ο Αρίσταρχος ο Σάμιος, επιφανής αστρονόμος και ερευνητής της Βιβλιοθήκης και του Μουσείου της Αλεξάνδρειας (320;-250 π.X.), που με τη θεωρία του αυτή εξηγούσε και τις κινήσεις των ουρανίων σωμάτων.

H άποψή του ήταν φοβερά «αιρετική» για την εποχή της - μάλιστα, ο Κλεάνθης, αν και στωικός φιλόσοφος, ζήτησε να κατηγορηθεί ο Αρίσταρχος για ασέβεια και να τιμωρηθεί.

Ισως οι αντιδράσεις αυτές έγιναν αιτία να μη σωθεί το σχετικό σύγγραμμα του σάμιου αστρονόμου. Ευτυχώς, όμως, το αναφέρει ρητά ο πολύς Αρχιμήδης (287-212 π.X.), λέγοντας, στο βιβλίο του Περί ψαμάθου: «Ο Αρίσταρχος ο Σάμιος δημοσίευσε ένα βιβλίο για ορισμένες υποθέσεις, όπου... υποθέτει ότι οι απλανείς αστέρες και ο ήλιος παραμένουν ακίνητοι, η δε Γη περιφέρεται γύρω από τον ήλιο στην περιφέρεια ενός κύκλου, ο οποίος [ήλιος] παραμένει στο κέντρο της τροχιάς».

KAI, εδώ, αρχίζουν τα «περίεργα»: τη θεωρία του Αρίσταρχου τη γνώριζαν όχι μόνο οι αρχαίοι, αλλά και ο ίδιος ο Κοπέρνικος, που ήξερε άριστα ελληνικά. Στο χειρόγραφο του ονομαστού έργου του Περί περιφορών των ουρανίων σωμάτων (De revolutionibus orbium celestium), έγραφε:

«Ο Φιλόλαος [πυθαγόρειος φιλόσοφος του E' αιώνα] πίστευε στην κίνηση της Γης... την ίδια άποψη είχε και ο Σάμιος Αρίσταρχος... όπως είχε σχολιασθεί και από τον Αριστοτέλη, ο οποίος όμως απέρριπτε αυτή τη θεωρία» (κατά μετάφραση του κ. Λ. Π. από τα λατινικά). Ομως, στο χειρόγραφο που έδωσε στον εκδότη του για εκτύπωση, ο Κοπέρνικος αφαίρεσε δυο σελίδες - αυτές ακριβώς που μνημονεύουν την προδρομική ανακάλυψη του Αρίσταρχου!

ΠΟΛΛΟΙ ιστορικοί της αστρονομίας προσπάθησαν να «λύσουν το μυστήριο» αυτής της... αυτολογοκρισίας. Ορισμένοι - όπως ο διεθνούς φήμης έλληνας αστρονόμος E. Αντωνιάδης - την απόδωσαν σε πρόθεση του Κοπέρνικου να «διαγράψει» τον αρχαίο πρόδρομό του και να θεωρηθεί αυτός επινοητής του ηλιοκεντρικού συστήματος. Οπως κι έγινε, άλλωστε.

Ετσι ή αλλιώς, οι περισσότεροι ιστορικοί δεν έχουν δισταγμούς για την πατρότητα της ηλιοκεντρικής θεωρίας. Το 1766 λ.χ., ο γάλλος Dutens έγραφε: «Είναι απορίας άξιον ότι το σύστημα αυτό, τόσο σαφώς διατυπωμένο από τους αρχαίους, πήρε το όνομα ενός νεότερου φιλοσόφου». Την ίδιαν απορία-διαμαρτυρία εκφράσανε και άλλοι σημαντικοί ιστορικοί, όπως πριν έναν αιώνα, ο άγγλος Thomas Heath (κατά τον κ. Λ. Π., πάλι) στο βιβλίο του για τον Αρίσταρχο, όπου έγραφε: «Δεν υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία πως ο Αρίσταρχος ήταν ο πρώτος που παρουσίασε την ηλιοκεντρική υπόθεση». Ενώ ο καθηγητής της Ιστορίας των Επιστημών στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ George Sarton τονίζει: «Ο Αρίσταρχος είχε διατυπώσει αυτό που ονομάζουμε "Σύμπαν του Κοπέρνικου" δεκαοχτώ αιώνες πριν από τον Κοπέρνικο»1...

AYTA για την ιστορικο-επιστημονική αλήθεια - χωρίς, φυσικά, καμιά «προγονοπληξία» και καμιά διάθεση «μείωσης» του έργου του μεγάλου πολωνού αστρονόμου, έστω και αν η πράξη του - η αποσιώπηση του Αρίσταρχου - γεννάει πολλά ερωτηματικά.

Βέβαιο είναι πως οι πρωτοποριακές θεωρίες του «πατέρα»-Αρίσταρχου δεν μπόρεσαν να επικρατήσουν στον καιρό τους, ενώ η επανάληψη και ανάπτυξή τους από τον «γιο»-Κοπέρνικο, έφεραν τη μεγάλη επανάσταση στην αστρονομία και τον ανάδειξαν σε ανάδοχο του συστήματος.

Αυτή είναι η ειρωνεία ή η αχαριστία της Ιστορίας...

.......................................
1. Το θέμα αυτό επισημαίνουν και σημαντικές εγκυκλοπαίδειες, όπως η Britannica, η Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια (1928), το πρόσφατο Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό της Εκδοτικής Αθηνών (1986), στα λήμματα «Αρίσταρχος» και «Κοπέρνικος».

Το ΒΗΜΑ, 15/08/2004 , Σελ.: B43
Κωδικός άρθρου: B14238B432
ID: 26454