Αρίσταρχος ο Σάμιος

Κ. Σ. Χασάπης

«Ἀρίσταρχος ὁ Σάμιος, ὑποτίθεται τὰ μὲν ἀπλανέα τῶν ἂστρων καὶ τὸν ἃλιον μένειν ἀκίνητον, τὰν δὲ γᾶν περιφέρεσθαι περὶ τὸν ἃλιον κατά κύκλου περιφέρειαν, ὃς ἒστι ἐν μέσῳ τῷ δρόμῳ κείμενος»

 

 Εκ των επιφανέστερων Ελλήνων αστρονόμων της αρχαιότητος ο Αρίσταρχος, εγέννηθη εν Σάμω το 320 π.Χ. και απέθανε το 250 π. Χ. Υπήρξε μαθητής του Στράτωνος. Έμεινεν εις Αλεξάνδρειαν από το 288 - 277 π. Χ. και εξετέλεσε σειράν αστρονομικών παρατηρήσεων. Λογίζεται, και πολύ δικαίως, ως εν των φωτεινότερων πνευμάτων της ελληνικής και της παγκοσμίου αρχαιότητος, λόγω της υπ' αυτού κατά κύριον λόγον εισαγωγής του καλουμένου ηλιοκεντρικού συστήματος του κόσμου, του αντιστρόφου προς το γεωκεντρικόν σύστημα. Κατά το τελευταίον τούτο, κέντρον του κόσμου είναι η γη, ο δε ήλιος περιφέρεται πέριξ αυτής. Το γεωκεντρικόν τούτο σύστημα ηκολούθουν πολλοί των ενδοξότερων αστρονόμων από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι και της εποχής του Κοπερνίκου. Έκτοτε υιοθετήθη το ηλιοκεντρικόν, καθότι ο ήλιος αποτελεί κεντρικόν αστέρα, περί τον όποιον περιφέρεται τόσον η γη, όσον και οι λοιποί πλανήται. Το ηλιοκεντρικόν τούτο σύστημα αποτελεί θεμελιώδες δεδομένον της σημερινής επιστήμης του ουρανού. Το σύστημα τούτο πιστεύεται γενικώς και κακώς ότι εισήγαγεν ο Πολωνός αστρονόμος Κοπέρνικος. Πλην όμως, ως έδειξεν ο Έλλην αστρονόμος Αντωνιάδης, τούτο όχι μόνον εδίδασκον και επίστευον Έλληνες αστρονόμοι της αρχαιότητος, αλλά εν τινι μέτρω υπέκλεψεν ο Κοπέρνικος και ενεφάνισεν ως ιδικήν του καινοτομίαν. Δεν θα είχον τα ανωτέρω θέσιν ενταύθα εάν ο Αρίσταρχος δεν ήτο ο κύριος ιδρυτής του ηλιοκεντρικού συστήματος. Και είναι μεν αληθές ότι και προ του Αριστάρχου άλλοι σοφοί, εκπρόσωποι του αρχαίου ελληνικού πνεύματος, ως ο Αναξίμανδρος, οι Πυθαγόρειοι και ιδία ο Φιλόλαος, περί τα τέλη δε του βίου του και ο Πλάτων, τέλος δε και ο Αρχέλαος, ωμίλησαν περί του ηλιοκεντρικού συστήματος, αλλ’ ο κατά κύριον λόγον εισηγητής .και υποστηρικτής αυτού υπήρξεν ο Αρίσταρχος. Ειδικόν περί του ηλιοκεντρικού συστήματος έργον του Αριστάρχου δεν διεσώθη μέχρις ημών, άλλα περί των δοξασιών αυτού μας πληροφορούν πέντε συγγραφείς, ήτοι ο σύγχρονος αυτού Αρχιμήδης, ο Στοβαίος, ο ανώνυμος σχολιαστής του Αριστοτέλους, ο Σέξτος Εμπειρικός και ο Πλούταρχος. Εκ τούτων σαφέστερον ομιλεί ο Αρχιμήδης, όστις εις το σύγγραμμα αυτού «Ψαμμίτης» διαλαμβάνει τα έξης επί λεξεί : «Ἀρίσταρχος ὁ Σάμιος, ὑποτίθεται τὰ μὲν ἀπλανέα τῶν ἂστρων καὶ τὸν ἃλιον μένειν ἀκίνητον, τὰν δὲ γᾶν περιφέρεσθαι περὶ τὸν ἃλιον κατά κύκλου περιφέρειαν, ὃς ἒστι ἐν μέσῳ τῷ δρόμῳ κείμενος». Ήτοι : Ότι ο Αρίσταρχος θεωρεί ακίνητους τους απλανείς αστέρας και τον ήλιον, ότι δε η γη κινείται περί τον ήλιον επί κυκλικής τροχιάς διερχόμενης δια μέσου τού ζωδιακού κύκλου, ήτοι επί της εκλειπτικής, διότι τούτο σημαίνει «ὃς ἒστί ἐν μέσῳ τῷ δρόμῳ κείμενος». Εξ άλλου ο Πλούταρχος αναφέρει εις το έργον του «Περὶ τῶν ἀρεσκόντων τοῖς φιλοσόφοις» ότι: «Ἀρίσταρχος τὸν ἣλιον ἳστησι μετὰ τῶν ἀπλανῶν, τὴν δὲ γῆν κινεῖ περἲ τὸν ἡλιακόν κύκλον».
Ο Αρίσταρχος δικαίως δύναται να θεωρηθή ως εις των μεγαλυτέρων θεωρητικών αστρονόμων όλων των αιώνων, ως ο κατ' εξοχήν ερμηνευτής των ουρανίων φαινομένων και συγχρόνως εν εκ των τα μάλα ερευνητικών πνευμάτων επί σειράς όλης αστρονομικών ζητημάτων.