Η ιστορική συνέχεια της αρχαίας ελληνικής τεχνολογίας.

Του Θ. Π. ΤΑΣΙΟΥ

Αν θέλωμε να κατανοήσωμε καλύτερα αυτό το φαινόμενο, και να το κατατάξουμε σε συσχετισμό με τα υπόλοιπα κοινωνικά φαινόμενα της εποχής, θα χρειασθή να το δούμε όχι ανά τεχνολογικόν τομέα, αλλά διαχρονικώς - απ' τη στροφή του 6ου αι. π.Χ., μέχρι τον απόηχο της αρχαίας τεχνολογίας στον 16ο αι. μ.Χ.

1. Απ' τον 6 ως τον 3 αι.

α) Είδαμε πώς ένας μεγάλος μαθηματικός, ο Θαλής ο Μιλήσιος, ήταν συγχρόνως και σπουδαίος Μηχανικός. Και υπογραμμίσαμε τον γονιμοποιό ρόλο του επιστημονικού λόγου μέσα στην Τεχνολογία - φαινόμενο συνεχώς επεκτεινόμενο μετά τον 6ο αι. π.Χ.

Ήδη, γύρω στο 400 π.Χ., το νέο αυτό (κατεξοχήν ελληνικό) στοιχείο οδηγεί στην μεγάλη άνθηση της Τεχνικής την οποία παρακολουθήσαμε στα προη­γούμενα. Αλλά στην ίδια εκείνη εποχή, πρέπει να απογράψωμε κι ένα οιονεί αντιτεχνικό φαινόμενο, που όμως έχει μάλλον παρερμηνευθή. Πρόκειται για την (καθαρολογική θα τη λέγαμε) αντίδραση του Πλάτωνος.

Κάποτε ο πολύς Αρχύτας επέτυχε μια «μηχανική» λύση για το άλυτο πρόβλημα του διπλασιασμού του κύβου. Η λύση βρίσκεται δι' αλληλοτομίας κώνου, ημικυλίνδρου και της εκ περιστροφής επιφανείας σπειροειδούς δακτυλίου. Προσοχή δε: Η λύση δεν ήταν καθόλου εμπειρική - αντιθέτως, στηριζόταν στη γνώση των εξισώσεων τριών επιφανειών εκ περιστροφής. Απαιτούσε όμως να γίνη κάτι με τα χέρια: Να πάρης τις τρεις επιφάνειες, και να μετρήσης τις αποστάσεις των σημείων της τριπλής-των αλληλοτομίας.

Κι εδώ ακριβώς, σηκώνεται ο Πλάτων και, παρά την μεγάλητου προς Αρχύταν φιλίαν (την ίδιατου τη ζωή χρωστούσε ο Πλάτων στον Αρχύτα), παρά ταύτα, λέει (Πλούταρχος, Συμποσιακά προβλήματα, 8/2): «Απόλλυσθαι γαρ ούτω και διαφθείρεσθαι το γεωμετρίας αγαθόν, αύθις επί τα αισθητά παλινδρομούσης». Ετούτη η τελευταία πλατωνική ένσταση είναι κι η σημαντικότερη.

Επιτρέψτε-μου μια παραφρασμένη επαναπαρουσίαση: «Τρομάξαμε, σου λέει, να βγάλαμε τη Γεωμετρία απ' το εμπειρικοπρακτικό-της στάδιο ("τα αισθητά") κάνοντάς-την έλλογον επιστήμη, θα την ξανακυλήσωμε τώρα προς τα 'κει με τις μηχανικές-σας κατασκευές;». Και καταρχήν, ποιος μπορεί να τον αδικήση γι' αυτήν την εύλογη ανησυχία; Άρα (συμπέρασμα πρώτον), απ' αυτήν την άποψη, ο Πλάτων δεν ελέγχεται ως αντι-τεχνικός αλλ' ως καθαρολόγος επιστήμων. Απλώς δεν μπόρεσε να συλλάβη τα σημάδια των καιρών. Διότι, απ' την άλλη μεριά, πώς να μη θαυμάζης τον Αρχύτα καθώς μας οδηγεί στη γένεση ενός νέου πνεύματος - θα έλεγα «υβριδικού» (*): Επιστήμη και Τεχνική μαζύ (χωρίς ακραίες προκαταλήψεις) ας δώσουν τις λύσεις που χρειαζόμαστε για οποιοδήποτε πρόβλημα. Με το ίδιο πνεύμα άλλω­στε, ο μέγας εκείνος Ταραντινός (ο Leonardo da Vinci του 4ου αι. π.Χ.), ο μαθηματικός, μηχανικός, φιλόσοφος, πολιτικός, κι εφτά φορές στρατηγός, ο Αρχύτας, πραγματώνει τα τρία γνωστά γένη της μουσικής (το εναρμόνιον, το χρωματικόν και το διατονικόν), δίνοντας μαθηματικές οδηγίες για τις κατάλληλες διαιρέσεις των τετραχόρδων πάνω στον φθόγγο «δε» (fa).

Αν μάλιστα είχε σωθή το «περί μηχανής» σύγγραμμά-του, θα μπορούσαμε ίσως να θεωρούμε τον Αρχύτα εφευρέτη της πτητικής μηχανής. Ο Gellius (10.12.6) την περιγράφει: Ξύλινο περιστέρι, που πετούσε μέσω ενός συνδυασμού ελατηρίων και πεπιεσμένου αέρος.

Τέλος, κάνει μεγάλη εντύπωση που αυτός ο πολύς Αρχύτας, ουδέποτε φέρεται ως εφευρέτης πολεμι­κής μηχανής: Δεν ήταν επί ματαίω Πυθαγόρειος...

β)  Η Τεχνολογία, περισσότερο κι απ' την Επιστήμη, έχει ανάγκη από συγκεντρωμένο κεφά­λαιο. Είδαμε τη ναυπηγική τεχνική να φουντώνη όταν η Αθήνα μάζεψε 60-τόννους άργυρο πριν απ' την περσική εισβολή, κι είδαμε την πολεμική τεχνική να εξελίσσεται ραγδαία όταν ο τύραννος Διονύσιος των Συρακουσών τα 'δινε όλα για τη στρατιωτική-του δύναμη. Τους πάντες πλήρωνε για να 'ρθουν στην αυλή-του: Μηχανικοί απ' την Ελλάδα, απ' την Ιταλία, κι απ' την εχθρική Καρχηδόνα ακόμα. Κι όταν έφτασε μπροστά στη Μοτύην, δεν συνεδρίασε με τους στρατηγούς-του αλλά με τους αρχιτέκτονές-του, μας λέει ο Διόδωρος (XIV, 48). Η Τεχνοκρατία είχε, φευ, γεννηθή.

Αργότερα, θα έρθη κι η μεγάλη ώρα του Αλεξάνδρου. Αυλή ολόκληρη από μηχανικούς (και Πολεοδόμους ετούτη τη φορά) τον περιστοιχίζει: Ο Γόργος (ειδικός για τις σήραγγες), ο Κράτης (υδραυλικός), ο Αριστόβουλος (αρχιτέκτων) κι ο Δεινοκράτης **) (πολεοδόμος), ο θεμελιωτής της Αλεξάνδρειας. Και μια παρατήρηση εδώ: Κανένας απ' αυτούς δεν ήταν ειδικός στην κατασκευή οχυρώσεων - ο Αλέξανδρος μόνο επίθεση ήξερε να κάνη...

Ο Δημήτριος ο Πολιορκητής, Μηχανικός ο ίδιος, δεν έκανε εξαίρεση στην βασιλική αναγνώριση της Τεχνολογίας: Ο πολύς Επίμαχος κι ο Ζωίλος τον συνόδευαν μόνιμα. Σε λίγο, οι Πτολεμαίοι θα γίνουν οι μεγαλύτεροι μαικήνες Επιστημόνων και Μηχανικών στην Αλεξάνδρεια.

Ιδού λοιπόν, άλλο ένα βασικό χαράκτηριστικό της ακμής της Τεχνικής στην Αρχαία Ελλάδα: Οι βασιλείς δεν είχαν γελωτοποιούς ή ευνούχους στο ανάκτορο - Μηχανικούς είχαν.

Εκείνο που πρέπει να παρατήρηση κανείς επίσης, είναι η αδιάπτωτη συνέχεια του τεχνικού πολιτι­σμού που αναπτύχθηκε: Εμφανίζονται οι τεχνικοί συγγραφείς. Πολιτισμός θα πη, κοντά στ' άλλα, «συσσώρευση» κι η συσσώρευση χωρίς συγγραφήν δεν ευοδώνεται. Ο Αρχύτας συγγράφει, ο Αινείας ο Τακτικός ομοίως, το ίδιο κι ο Φίλων ο Αθηναίος κι ο Διάδης. Λίγα απ' τα γραπτά αυτά σώζονται, μνημονεύονται όμως όλα από κατοπινούς συγγρα­φείς: Η επιστημονική σκυταλοδρομία είχε αρχίσει, για να φτάση στο απόγειό-της κατά τους χρόνους της Αλεξάνδρειας της μοναδικής.

2. Η Αλεξανδρινή εποχή

α) Μέγας ο Περικλής, θείος κι ο Πλάτων ο μεγαλόπνευστος (έστω κι όχι πολύ φιλελεύθερος) -όμως, αυτή η μονοπώληση της ελληνικής ιστορίας απ' τους κλασικούς(;) χρόνους, πολύ δικαιολογημέ­νη δεν φαίνεται με τα σημερινά επιστημονικά και πολιτιστικά δεδομένα.

Ένα ψαράδικο λιμανάκι στις εκβολές του Νείλου, επέπρωτο να γίνη η πρωτεύουσα της οικουμένης για τρεις τουλάχιστον αιώνες. Τι κρίμα που η Αλεξάν­δρεια, με ένα εκατομμύριο κατοίκους τη στιγμή της ρωμαϊκής κατακτήσεως, με τη βιβλιοθήκη των 700.000 τόμων, με το γονιμοποιό καμίνι των ελληνισμένων λαών - είναι γνωστή στους Νεοέλλη­νες συνήθως μέσω των ερώτων της Κλεοπάτρας, μόνον...

Για το ειδικότερο θέμα που μας απασχολεί, είναι ακόμα δυσκολότερο να αγνοήση κανείς την Αλεξάν­δρεια: «Μέσα σ' έναν κόσμο αλλαγμένον (κι ενοποιημένον) απ' τις κατακτήσεις του Αλεξάνδρου, η κυκλοφορία των επιστημόνων από πόλη σε πόλη έχει διευκολυνθή» (Β. Gille).

Έτσι, τελικά, τίποτε δεν εμπόδιζε τους επιστήμο­νες να ενδώσουν στον διπλό μαγνήτη: Να εργασθούν στη βιβλιοθήκη και ν' απολαύσουν την προστασία των Πτολεμαίων (βασιλέων-ουμανιστών, που η ανθρωπότητα θα αργούσε να ξαναϊδή).

β) Μέσα σ' ένα τέτοιο γεωπολιτικό, οικονομικό και πολιτιστικό πλαίσιο, ήταν φυσικό να ολοκληρωθή η στροφή της ελληνικής σκέψεως προς αυτό που (πολύ-πολύ αργότερα) ο Νεύτων θα ονόμαζε «φυσική φιλοσοφία».

Αντί για την ερμηνεία του κόσμου απ' τα «έξω προς τα μέσα» (π.χ. αντί να ξεκινούν απ' τα 4 στοιχεία της φύσεως ή τις γενικές αρχές), αναζητούν τώρα να συνδέσουν τα μικρο-γεγονότα της πραγμα­τικότητας, για να τα κάνουν ενδεχομένως ν' αποχτήσουν νόημα.

Έτσι, ψάχνουν τον Κόσμο από «μέσα προς τα έξω», μ' έναν τρόπο που προαναγγέλλει τον Gallileo Gallilei. Τώρα, πολύ περισσότεροι αρέσκονται στην παρατήρηση, στη μέτρηση, στην κατασκευή.

Και κάτι ακόμα. Οι μεγάλοι Συγγραφείς Μηχανι­κοί δεν είναι πλέον κτηματίες ή στρατηγοί: Ο Κτησίβιος (ο ιδρυτής της Αλεξανδρινής τεχνολογι­κής παραδόσεως) ήταν γυιός κουρέα, ενώ ο Ηρών (του οποίου το έργο θα επανεκδίδεται συνεχώς μέχρι τον 16ο αι. μ.Χ. στην Ευρώπη) εργαζόταν στην αρχή ως υποδηματοποιός.

Μια συντομότατη παρουσίαση του έργου των Μηχανικών εκείνης της περιόδου θα μας βάλη στο κλίμα της Αλεξανδρινής Σχολής.

γ) Σύγχρονος ή λίγο αρχαιότερος του Αρχιμήδους ο Κτησίβιος, επιστήμων φυσικός κατ' αρχήν, «επεδείκνυε με παραδείγματα την φύση του αέρα και τη δύναμη / ταχύτητα της κινήσεώς-του» μας λέει ο Φίλων ο Βυζάντιος: Το αερότονο του Κτησίβιου ήταν μια μηχανή η οποία, συνδυάζοντας ένα ελατήριο και πεπιεσμένον αέρα, ήταν σε θέση να πετάη κατά διαστήματα πέτρες. Το σπουδαιότερο είναι πως το μηχάνημα περιελάμβανε και μεταλλικόν κύλινδρο με έμβολο, έναν μηχανισμόν μεγάλης τεχνικής σημασίας.

Ο Κτησίβιος είχε αρχίσει την τεχνική-του σταδιο­δρομία απ' το μπαρμπέρικο του πατέρα-του όπου ανεβοκατέβαζε βαρείς καθρέφτες τραβώντας απλώς έναν σπάγκο: Ένα σύστημα τροχαλιών ήταν κρυμμένο πίσω, καθώς και έμβολα συμπιέσεως του αέρα ώστε, μετά από ένα σημείο καθόδου του καθρέφτη, να ακούγεται ευχάριστος συριγμός. Ώριμος πια, αργότερα, ο Κτησίβιος θα γίνη ένας εμπνευσμένος εφευρέτης ωρολογίων, αντλιών κ.λ.π., αλλά κι ενός υδραυλικού μουσικού οργάνου. Η γυναίκα-του θαΐς φαίνεται πως έπαιζε αυτό το πρώτο εκκλησιαστικό όργανο... Εξάλλου, μουσικά «αυτόματα» ήσαν εγκατεστημένα και στον ναό της Αρσινόης της Ζεφυρίτιδος.

Η εφευρετική ικανότητα του ανδρός έφτασε και στα πολιορκητικά: Μέσα σ' έναν τεράστιο σωλήνα (μηχανικώς φερόμενον, στρεφόμενον και προωθούμενον προς την κορυφή του εχθρικού τείχους), κινούνταν στρατιώτες για να φθάνουν πλήρως προστατευμένοι.

Η μεγάλη δόξα όμως του Κτησιβίου ήταν οι αντλίες-του. Ο Βιτρούβιος τις περιγράφει ονομα­στικώς (και λεπτομερέστατα), ενώ ο Αρχιμήδης φαίνεται πως μάλλον βελτίωσε παρά εφεύρε την αντλία - κοχλίαν. Δυο χιλιάδες χρόνια όλη η ανθρωπότητα αυτές τις αντλίες θα χρησιμοποιή. Πώς να μην εκπλήσσεται κανείς απ' την αχαριστία του ερωτήματος «γιατί οι αρχαίοι  Έλληνες δεν είχαν τεχνολογία;».

To χαρακτηριστικό πάντως του Κτησιβίου (χαρα­κτηριστικό του Αλεξανδρινού πνεύματος θα έλεγα), ήταν το εύρος των τεχνικών ενδιαφερόντων, αλλά και οι μεγαλύτερες πρακτικές δυνατότητες χάρις στην ευχερέστερη χρήση των μετάλλων τώρα, αντί του ξύλου.

Ο Βιτρούβιος (Χ/7) ομολογεί πως δεν ξέρει τι να πρωτοδιαλέξη απ' τις μηχανές του Κτησιβίου - και παραπέμπει τους ενδιαφερομένους στα βιβλία του μεγάλου Αλεξανδρινού...

δ) Ο Φίλων ο Βυζάντιος τώρα ( γύρω στο 250 π.Χ.) έγραψε βιβλία των οποίων ένα σημαντικό μέρος διασώθηκε: Μοχλοί, Πνευματικά, Κλεψύδραι, Πολιορκητική, Πολεμικαί μηχαναί, Οδοντωτοί τροχοί.

Θα προβάλω πρώτα το θέμα των οδοντωτών τροχών: Η μετάδοση δυνάμεως κι ο πολλαπλασια­σμός ή η υποδιαίρεση περιστροφικών κινήσεων στηρίζονται στους τροχούς αυτούς. Ήταν μια μεγάλη στιγμή για τη μηχανολογία.

Τα «Πνευματικά» του Φίλωνος είναι μια πραγμα­τεία φυσικής για υγρά και αέρια, χωρίς όμως ακόμα να μπορή να αρτιωθή σ' ένα τελικό επιστημονικό σύστημα. Περιλαμβάνει παραταύτα πολλά διδακτι­κά πειράματα - όπως άλλωστε κι οι Φυσικοί του 18ου αι. μ.Χ., θα παρατηρήση με χαιρεκακίαν ο Bcrtnand Gille!

Και, τώρα, μια άλλη μικρή επανάσταση την οποία εισάγει ο Φίλων: Την αλγεβρική συσχέτιση των διαστάσεων της μηχανής και του έργου που έχει να κάνη. Πρόκειται συγκεκριμένως για την πρόβλεψη της συνολικής διαμέτρου «α» των ελαστικών ινών του καταπέλτη, συναρτήσει του βάρους «G» του εκτοξευόμενου αντικειμένου.

[δάκτυλοι]

d = 1.1

όπου 1 δάκτυλος = 25,00 mm

                     1 δραχμή = 4,36 gr

Έστω δε υπόψη ότι συναρτήσει αυτής της διαμέτρου «d» χρησιμοποιημένης ως εμβάτη («τόνον» τον ονομάζει ο Φίλων) σχεδιάζεται κάθε άλλη λεπτομέρεια του μηχανήματος.

Ετούτα είναι τα πρώτα βήματα εκλογικεύσεως και γενικεύσεως της εμπειρίας, μέσω αλληλοσυσχετιζομένων φυσικών μεγεθών. Έχει δε ο Φίλων την τιμιότητα να λέη ότι, από κάποιο βάρος και πάνω, η φόρμουλα αυτή δεν ισχύει. Πολλοί σύγχρονοι θα την ζήλευαν αυτήν την επιστημονική ευθύτητα.

Οι μεταλλουργικές γνώσεις του Φίλωνος είναι προχωρημένες: Δικαιολογεί λεπτομερώς τον Κτησίβιο που είχε συστήσει την αντικατάσταση του «νευροτόνου» με το «χαλκότονον». Πρόκειται για την αντικατάσταση του νευρικών ινών ζώων με καταλλήλως θερμοσφυρηλατούμενα ελάσματα κρατερώματος.

Ο Φίλων, τέλος, τιμά την Αλεξανδρινή τάση προς τους αυτοματισμούς, πάνω στους οποίους κι ο Κτησίβιος τόσο είχε εργασθή. Η σωζόμενη αραβική μετάφραση των «Πνευματικών»-του, είναι περιβόλι τέτοιων παιγνίων: Ο αέρας, τα υγρά, η φωτιά, οι πλωτήρες, οι οδοντωτοί κανόνες, προσφέρουν ένα πλούσιο οπλοστάσιο για μια καινούρια τεχνολογία (τους Αυτοματισμούς), που δυστυχώς δεν πρόλαβε τότε να ανδρωθή - αλλά που θα τροφοδοτούσε όλη την Ευρώπη για άλλα 1.500 χρόνια...

__________________________________________________________

*Και να σκεφθή κανείς άτι ο Αρχύτας ήταν απόγονος των Παρθενίων (οιονεί νόθων) αποίκων της Σπάρτης στον Τάραντα.

* Ο Βιτρούβιος (Προοίμιον βιβλίου II) διηγείται συναρπαστικά το κυνηγητό του (ευειδεστάτου δε) Δεινοκράτους προς τον Αλέξανδρον ευρισκόμενον ήδη σε εκστρατεία, προκειμένου να προσέξη ο βασιλεύς τα τολμηρά πολεοδομικά σχέδια του Αρχιτέκτονος...