Ευάγγελος Σ. Σταμάτης. Ο ακούραστος μελετητής της κληρονομιάς μας

Αφιέρωμα
ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΣΤΑΜΑΤΗΣ
Πηγή: Εφημερίδα συνδέσμου φίλων Κ. Καραθεοδωρή, Αρ. Φύλλου 47 ΜΑΡΤΙΟΣ – ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2010

Ο Ευάγγελος Σταμάτης (Ε.Σ.) γεννήθηκε στις 13.9.1898 στις Ερυθρές της Δυτικής Αττικής, που βρίσκεται ανατολικά των αρχαίων Πλαταιών και νότια της Θήβας. Στη Θήβα τελείωσε τις γυμνασιακές του σπουδές. Το 1917 γράφτηκε στο φυσικό τμήμα της Φυσικομαθηματικής σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Διέκοψε τις σπουδές του το 1920 – 1922 μετέχοντας ως οπλίτης του 18ου Συντάγματος στη μικρασιατική εκστρατεία. Συνέχισε τις σπουδές του μετά την κατάρρευση του μετώπου και τελείωσε τις σπουδές του το 1923. Έως το 1931 υπηρέτησε ως καθηγητής Φυσικής σε γυμνάσια της Κοζάνης και των Αθηνών. Έκτοτε παρακολουθεί μαθήματα στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου, από τους καθηγητές: Walther Nernst, Arthur Wehnelt: Πειραματική Φυσική, Max von Laue, Erwin Schrödinger: Θεωρητική Φυσική, Erhard Schmidt: Διαφορικό και Ολοκληρωτικό Λογισμό, Ludwig Bieberbach: Αναλυτική Γεωμετρία, Issai Schur: Άλγεβρα και Nicolai Hartmann, Eduart Spranger: Φιλοσοφία. Η παγκόσμια οικονομική κρίση του '29 – '31 τον αναγκάζει να διακόψει τις σπουδές και να επιστρέψει στην Ελλάδα, για να επανέλθει στο Βερολίνο το 1936 για την συνέχιση των σπουδών του παρακολουθώντας του εξής καθηγητές: Walther Nernst, Werner Kolhörster: Πειραματική Φυσική, Max von Laue, Peter Dedye, Herbert Stuatt: Θεωρητική Φυσική, Erhard Schmidt: Διαφορικες εξισώσεις, Θεωρία συναρτήσεων, Θεωρία συνόλων και Alfred Klose: Διαφορικές εξισώσεις της Φυσικής. Τις ασκήσεις της πειραματικής φυσικής εκτέλεσε στα εργαστήρια του Πολυτεχνείου του Βερολίνου, από τους καθηγητές Wilhelm Westphal και Hans Geiger.

Ως φοιτητής στη Γερμανία ο Ε. Σταμάτης ειδικεύθηκε στις ακτίνες Χ και ήταν ο πρώτος Έλληνας που σπούδασε Πυρηνική Φυσική. Στο Πανεπιστήμιο Αθηνών ο Ε. Σταμάτης κατά το 1923 παρακολούθησε μαθήματα από τον μεγάλο Έλληνα μαθηματικό Κωνσταντίνο Καραθεοδωρή και αργότερα το 1931 ως φοιτητής στη Γερμανία σχετίσθηκε στενότερα με τον Καραθεοδωρή, ο οποίος ήταν καθηγητής του Πολυτεχνείου του Μονάχου και του Πανεπιστημίου του Βερολίνου.

Μία από τις σημαντικότερες στιγμές της ζωής του Σταμάτη, υπήρξε το ακόλουθο γεγονός, το οποίο τον οδήγησε τελικώς να στραφεί με μεγάλο ενδιαφέρον στη μελέτη της αρχαίας Ελληνικής Επιστήμης και ειδικότερα στη μελέτη των αρχαίων Ελλήνων Μαθηματικών: Ενώ ήταν φοιτητής στη Γερμανία, κάποιος Γερμανός φίλος του και συμφοιτητής του, του διάβασε ένα βιβλίο με ποιήματα του μεγάλου Γερμανού λυρικού ποιητή Φρειδερίκου Χαίλντερλιν (1770-1843). Το βιβλίο αυτό είχε στην προμετωπίδα του το αρχαίο ρητό του Σοφοκλή από το έργο του «Οἰδίπους ἐπί Κολωνῷ»:

«Μή φῦναι τόν ἅπαντα νικᾷ λόγον τό δ', ἐπεί φανῇ, βῆναι κεῖθεν ὃθεν περ ἣκει, πολύ δεύτερον, ὡς τάχιστα». (Σοφοκλής, «Οἰδίπους ἐπί Κολωνῷ», 1224-1227).

[Ερμηνεία από τον Ευάγγελο Σταμάτη: «Το να μη γεννηθεί κανείς υπερισχύει πάσης αντιθέτου γνώμης άμα όμως γεννηθεί, πράγμα που είναι πολύ δεύτερο, να πάει το ταχύτερο από 'κει που ήρθε»]. Ο Γερμανός συμφοιτητής του, του έδωσε το βιβλίο και του ζήτησε να του μεταφράσει στα Γερμανικά το αρχαίο ελληνικό ρητό. Ο Σταμάτης διάβασε πολλές φορές το ρητό, αλλά του ήταν πολύ δύσκολο να δώσει μια ικανοποιητική μετάφραση. Τελικώς το μετέφρασε στον Γερμανό συμφοιτητή του «όπως, όπως», για να αποφύγει τη ντροπή του. Από εκείνη όμως τη στιγμή ο Σταμάτης έφερε βαρέως μέσα στην ψυχή του το γεγονός αυτό, διότι όντας Έλληνας δεν μπορούσε να μεταφράσει ένα αρχαίο ρητό, ενώ άλλοι, Γερμανοί φοιτητές και μη, απήγγειλαν από στήθους μεγάλα κομμάτια από την ομηρική ποίηση. Έκτοτε και όταν επέστρεψε στην Ελλάδα άρχισε να μελετά συστηματικά τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς και ειδικότερα τους αρχαίους Έλληνες μαθηματικούς μέχρι το θάνατό του (1990), αναδειχθείς διά των συγγραφών του ως ο πλέον βαθύς μελετητής και ερμηνευτής των αρχαίων Ελλήνων μαθηματικών όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και διεθνώς. Έμαθε δε στη Γερμανία τόσο καλά τη γερμανική γλώσσα, ώστε πολλοί εκ των Γερμανών του έλεγαν, ότι μιλούσε τα Γερμανικά σαν να ήταν η μητρική του γλώσσα.

Από το 1940 ο Ευάγγελος Σταμάτης επιδόθηκε συστηματικά στη σπουδή και την έρευνα των θετικών επιστημών των αρχαίων Ελλήνων και άρχισε να δημοσιεύει σπουδαίες πραγματείες. Με πρόταση των καθηγητών του στη Γερμανία Max von Laue και Wilhelm Westphal το έτος 1948 έγινε μέλος της Εταιρείας των Φυσικών του Βερολίνου, τίτλο που διατήρησε μέχρι το τέλος της ζωής του. Από το 1950 υπήρξε συνεργάτης του περιοδικού «Πλάτων» της Εταιρείας των Ελλήνων Φιλολόγων, στο οποίο δημοσίευε τακτικά πραγματείες του, οι οποίες αφορούσαν στα μαθηματικά των αρχαίων Ελλήνων, καθώς και κριτικές του επί εργασιών ημετέρων και ξένων επιστημόνων, που επιδίδονταν στην ερμηνεία των αρχαίων Ελλήνων μαθηματικών. Κατά το 1956 τον προσέλαβαν ως τακτικό επιστημονικό συνεργάτη στο περιοδικό της Ακαδημίας των Επιστημών του Βερολίνου Zentralblatt für Mathematik und ihre Grenzgebiete (Κεντρική εφημερίδα για μαθηματικά και συγγενείς προς αυτά επιστήμες). Το περιοδικό ήταν ένα από τα εγκυρότερα επιστημονικά περιοδικά του κόσμου και δημοσιεύονταν σ' αυτό αποκλειστικά κριτικές πρωτοτύπων εργασιών. Η συνεργασία του Ε. Σταμάτη συνίστατο στην κριτική εργασιών, οι οποίες αφορούσαν στα μαθηματικά των αρχαίων Ελλήνων και δημοσιεύονταν στη γερμανική ή την αγγλική ή τη γαλλική γλώσσα. Μέχρι το 1960 είχαν δημοσιευθεί πολλές εργασίες του, που συνεχίσθηκαν και πέραν του 1960. Το 1966 έγινε μέλος της Διεθνούς Ακαδημίας της Ιστορίας των Επιστημών καθώς επίσης και επίτιμος πρόεδρος της Ελληνικής Μαθηματικής Εταιρείας. Στο εκδιδόμενο από αυτήν περιοδικό «Ευκλείδης» δημοσίευσε πάρα πολλές εργασίες του.

Ο Ε. Σταμάτης τις περισσότερες εκ των πρωτοτύπων επιστημονικών του εργασιών τις ανακοίνωσε στην Ακαδημία Αθηνών, με πρώτη επιστημονική εργασία αυτή που φέρει τον τίτλο: «Ὁ ἀναδρομικός συλλογισμός παρά τῷ Εὐκλείδῃ», η οποία έγινε την 11-6-1953. Όλες οι ανακοινώσεις του στην Ακαδημία των Αθηνών δημοσιεύθηκαν στα Πρακτικά της Ακαδημίας και ανακοινώθηκαν σ'αυτήν απ' τους αείμνηστους ακαδημαϊκούς Βασίλειο Αιγινίτη, Μιχαήλ Στεφανίδη και Ιωάννη Ξανθάκη. Μέχρι το 1960 ο Ευάγγελος Σ. Σταμάτης είχε καταστεί διεθνώς γνωστός ως διαπρεπής ερευνητής, μελετητής και αυθεντία σ' ότι αφορά στους αρχαίους Έλληνες μαθηματικούς μέσω των σχετικών εκδόσεων και των επιστημονικών εργασιών του, πολλοί δε ξένοι ειδικοί επιστήμονες έκαναν ήδη αναφορές και παραπομπές στα έργα του.

Το Φεβρουάριο του 1960 ο κοσμήτωρ της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Yale των Η.Π.Α. συνέταξε και απέστειλε στο Πανεπιστήμιο των Αθηνών – πιστεύοντας ότι ο Ευάγγελος Σ. Σταμάτης ήταν καθηγητής του πανεπιστημίου τούτου, ενώ δεν υπήρξε ποτέ – μία επιστολή. Ενώ η επιστολή συντάχθηκε από τον κοσμήτορα του Πανεπιστημίου του Yale στις 2 Φεβρουαρίου και παραλήφθηκε έγκαιρα από το Πανεπιστήμιο Αθηνών, ουδείς ενδιαφέρθηκε στο πανεπιστήμιο να βρει και να δώσει στον δικαιούχο την επιστολή είτε γιατί δεν γνώριζαν τον Ε. Σταμάτη, όπως έλεγαν οι αρμόδιοι, είτε και για άλλο λόγο, άγνωστο. Τελικώς η επιστολή τυχαία και μετά από καθυστέρηση μηνών δόθηκε στον δικαιούχο. Ο Ευάγγελος Σταμάτης γνωρίζοντας το εκ 300 σελίδων τιθέμενο υπό κρίση βιβλίο του αλλοδαπού καθηγητή R.S. Brumbaugh, στο οποίο πραγματεύεται τα μαθηματικά, τα οποία ο Πλάτων έχει διασπείρει στους διάλογους του, απέστειλε στον κοσμήτορα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Yale, ανάλυση του βιβλίου τούτου και σύγκρισή του με δύο γερμανικές πραγματείες, που αφορούσαν επίσης στα μαθηματικά του Πλάτωνα. Ο Γερμανός καθηγητής Siegfried Heller, ειδικός στα μαθηματικά των αρχαίων Ελλήνων, σε άρθρο του που δημοσιεύθηκε στο διεθνούς κύρους επιστημονικό περιοδικό της Κοπεγχάγης για τις θετικές επιστήμες «Centaurus» (τόμ. 5, No 1, σελ. 1-58 του 1956) υπό τον τίτλο «συμβολή εἰς τήν ἑρμηνείαν τοῦ χωρίου περί τοῦ Θεοδώρου εἰς τόν πλατωνικόν διάλογον «Θεαίτητος», παραπέμπει πολλές φορές στις σχετικές εργασίες του Ε. Σταμάτη.

Στο εκτυπωθέν το 1961 στο Βερολίνο Μαθηματικό Λεξικό της Ακαδημίας των Επιστήμων του Βερολίνου γίνεται μνεία της εκδόσεως των «Στοιχείων» του Ευκλείδη από τον Ευάγγελο Σταμάτη. Επίσης τον Αύγουστο του 1960 έγινε προς τον Ε. Σταμάτη πρόταση από το Ινστιτούτο για την Ελληνορωμαϊκή Αρχαιογνωσία (Τμήμα Δημοσιεύσεων) της Ακαδημίας των Επιστήμων του Βερολίνου, όπως αναλάβει την έκδοση των «Στοιχείων» του Ευκλείδη για την σειρά των εκδόσεων των αρχαίων συγγραφέων στη Γερμανία από τον οίκο Τόϊμπνερ (Teubner). Ο Ευάγγελος Σταμάτης δέχθηκε την πρόταση αυτή, η οποία ήταν τόσο τιμητική γι' αυτόν και την Ελλάδα.

Ο Ούγγρος καθηγητής Arpad Szabo στο βιβλίο του «Ἀπαρχαί τῶν Ἑλληνικῶν Μαθηματικῶν» (έκδοση Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδος, Αθήναι 1973) χαρακτηρίζει τον Ε. Σταμάτη ως «διαπρεπή ιστορικό των αρχαίων Μαθηματικών» και παραπέμπει πολλές φορές στο έργο του στο ανωτέρω βιβλίο και στις σελίδες 129 και 282.

Ο Ε. Σταμάτης δεν υπήρξε αυθεντία μόνο στην Ελλάδα, σ' ότι αφορά στους αρχαίους Έλληνες μαθηματικούς, άλλα και παγκοσμίως. Αναφέρθηκαν σ' αυτόν η εφημερίδα «New York Times» της 11ης Νοεμβρίου 1973 και το αμερικανικό περιοδικό «Time» της 26ης Νοεμβρίου 1973 με την ευκαιρία του πειράματος, το οποίο εξετέλεσε ο Έλληνας μηχανικός Ιωάννης Σακκάς βοηθούμενος από τον καθηγητή Ευάγγελο Σταμάτη, με το οποίο (πείραμα) απεδείχθει, ότι ο μεγάλος μαθηματικός και μηχανικός Αρχιμήδης κατέκαυσε όντως τον στόλο των Ρωμαίων κατά το 215 – 212 π.Χ., όταν αυτοί πολιορκούσαν τις Συρακούσες.

Το επιστημονικό έργο του Ευάγγελου Σταμάτη είναι τεράστιο. Πρόκειται για έργο μιας ολόκληρης ζωής και αποτέλεσμα βαθειάς έρευνας και μελέτης των αρχαίων ελληνικών πηγών. Έγραψε πάνω από 150 έργα – μεγάλα και μικρά – πολλά εκ των οποίων εξέδωσε με δικά του έξοδα. Ο Ε. Σταμάτης συνέταξε ο ίδιος κατά καιρούς καταλόγους των έργων του, τους οποίους προσαρτούσε στο τέλος ορισμένων έργων του. Όπως φαίνεται από τον παρατιθέμενο κατάλογο έργων του, ο Ε. Σταμάτης υπήρξε πολύγραφότατος. Τα έργα του αριθμούν πολλές χιλιάδες σελίδων και χαρακτηρίζονται από πολυμάθεια, κριτική βαθύνοια, ειλικρίνεια και βαθύτατη αγάπη και σεβασμό προς την αρχαία Ελληνική Επιστήμη. Είναι προϊόντα μακροχρόνιας, πολύμοχθης και βαθύτατης έρευνας των αρχαίων πηγών. Από την μακροχρόνια αυτή έρευνα και μελέτη των αρχαίων πηγών ο Ε. Σταμάτης ανεδείχθη και ως ένας εκ των ελάχιστων Ελλήνων φιλολόγων άλλα και ο μοναδικός μεταφραστής των κειμένων των αρχαίων Ελλήνων μαθηματικών στην Ελλάδα.

Τα «Στοιχεία» του Ευκλείδη που εξέδωσε ο Ε. Σταμάτης, αποτελούν μία μνημειώδη έκδοση για τα ελληνικά δεδομένα. Είναι η πρώτη έκδοση του αρχαίου κειμένου που έγινε στην Ελλάδα διά του Τύπου και όχι χειρόγραφα. Ας σημειωθεί, ότι από τα χρόνια της Αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως καμιά (ολοκληρωμένη έκδοση των «Στοιχείων» του Ευκλείδη) δεν έγινε στην περιοχή που κατοικείται από Έλληνες. Η ελληνική έκδοση των «Στοιχείων» αποτελείται από τέσσερεις τόμους, οι οποίοι περιέχουν 1142 σελίδες συνολικά με αρχαίο κριτικό κείμενο, μετάφραση στην Νεοελληνική, πλούσιες επεξηγήσεις και σπουδαιότατες εισαγωγές σε κάθε τόμο. Ο πρώτος τόμος εξεδόθει το 1952 στην Αθήνα και περιέχει τα τέσσερα πρώτα βιβλία των «Στοιχείων», ενώ ο τελευταίος τόμος εξεδόθει το 1957 πάλι στην Αθήνα και περιέχει τα τελευταία τρία βιβλία των «Στοιχείων». Η εν λόγω έκδοση κατέστησε γνωστό και στο εξωτερικό τον Ευάγγελο Σταμάτη και υπήρξε η αιτία πού τον κάλεσε ο οίκος Teubner, προκειμένου ν' αναλάβει για λογαριασμό του οίκου τούτου νέα έκδοση των «Στοιχείων» του Ευκλείδη. Όπως είναι γνωστό, ο οίκος Teubner, που έχει πείρα δύο αιώνων περίπου και επιλέγει με μεγάλη προσοχή τους συγγραφείς των εκδόσεών του, δεν θα επέλεγε τον Ε. Σταμάτη εάν δεν είχε τη βεβαιότητα της επιτυχούς αποπερατώσεως του έργου. Τέτοια βεβαιότητα είχε δώσει ο Ε. Σταμάτης από την γενομένη υπ' αυτού ελληνική έκδοση των «Στοιχείων» του Ευκλείδη.

Άλλη αξιόλογη έκδοση του Ε. Σταμάτη είναι η ελληνική έκδοση με την επιμέλεια των «Απάντων» του Αρχιμήδη από το Τεχνικό Επιμελητήριο της Ελλάδας (τόμος I, μέρη 2, 1970 τόμος II 1973 και τόμος III 1974). Η προηγούμενη έκδοση των έργων του Αρχιμήδη από Έλληνα έγινε το έτος 830 μ.Χ. από τον Λέοντα τον Μαθηματικό, ιεροδιάκονο της Αγίας Σοφίας και καθηγητή του Πανδιδακτηρίου της Κωνσταντινούπολης. Στο επίκεντρο των πραγματειών περί του Αρχιμήδη παρατίθενται από τον Ε. Σταμάτη γνώμες διακεκριμένων μαθηματικών, σύμφωνα με τις οποίες ο Αρχιμήδης θεωρείται ως ο θεμελιωτής του Διαφορικου και Ολοκληρωτικού Λογισμού. Μεταξύ των μαθηματικών αυτών αναφέρονται ο Δανός Zeuthen, ο Άγγλος Heath, η Ρωσσίδα καθηγήτρια J.G. Bachmakova και ο Γάλλος καθηγητής του Πανεπιστημίου της Nice C.H. Mugler. Ο Ε. Σταμάτης στο έργο τούτο συγκέντρωσε όλες τις υπάρχουσες από το 150 π.Χ. μέχρι το 1350 μ.Χ. μαρτυρίες περί του βίου και του έργου του Αρχιμήδη ήτοι μαρτυρίες 1500 ετών. Οι μαρτυρίες αυτές εκδόθηκαν για πρώτη φορά από τον Ε. Σταμάτη και η συγκέντρωσή τους από Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς χρειάστηκε μακροχρόνια έρευνα στις βιβλιοθήκες. Από τα έργα του Αρχιμήδη 28 χάθηκαν, 11 σώθηκαν στην ελληνική γλώσσα και 9 στην Αραβική. Τα 9 αυτά στην αραβική γλώσσα έργα βρίσκονται στην Βιβλιοθήκη της ινδικής πόλεως Patna και ο Ε. Σταμάτης φρόντισε να λάβει φωτοτυπίες μετά από πολλούς κόπους. Τα έργα αυτά μεταφράστηκαν στην Αθήνα με δαπάνες του Τεχνικού Επιμελητηρίου της Ελλάδας. Μέσα σε επτά έτη ο Ευάγγελος Σταμάτης ανακατασκεύασε τα 9 έργα που βρέθηκαν στην αραβική γλώσσα στην αρχιμήδεια-σικελοδωρική διάλεκτο, έχοντας ως βάση το λεξιλόγιο του Αρχιμήδη από τα διασωθέντα έργα του.

Από το 1975 έως το 1976 ο Ε. Σταμάτης επεξεργάσθηκε και εξέδωσε με δαπάνες του Τεχνικού Επιμελητηρίου της Ελλάδος τα «Κωνικά» του Απολλώνιου του Περγαίου. Τα «Κωνικά» είχαν εκδοθεί για πρώτη φορά επί του ελληνικού εδάφους περί το 530 μ.Χ. από τον Ευτόκιο, στην Κωνσταντινούπολη πριν δηλαδή 1440 περίπου έτη. Στην Δ. Ευρώπη τα «Κωνικά» κυκλοφόρησαν κατά τον 13ο αιώνα μ.Χ. με λατινική μετάφραση. Ο Ε. Σταμάτης στον πρόλογο του Α' τόμου των «Κωνικών» αναφέρει, ότι ο Καρτέσιος (Descartes) είχε πλήρη γνώση των «Κωνικών» και με την βοήθειά τους επινόησε την Αναλυτική Γεωμετρία. Και η εν λόγω έκδοση των «Κωνικών» του Απολλώνιου είναι μνημειώδης για τα ελληνικά δεδομένα, αποτελούμενη από τέσσερις τόμους και 1420 σελίδες συνολικά• είναι πλουσιότατη σε μαρτυρίες περί του βίου και του έργου του Απολλώνιου, με σπουδαίες εισαγωγές, ευρετήρια και βιβλιογραφίες. Περιλαμβάνει επίσης στον 4ο τόμο τα αποσπάσματα και τα λήμματα του Πάππου και τα Σχόλια του Ευτοκίου. Τέλος και οι τέσσερις τόμοι περιέχουν αρχαίο κείμενο με ελληνική μετάφραση.

Άλλη σπουδαία έκδοση του Ε. Σταμάτη είναι τα «Αριθμητικά» του Διοφάντου ήτοι η Άλγεβρα των αρχαίων Ελλήνων, που έγινε με δαπάνες του Οργανισμού Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων στην Αθήνα το 1963. Περιλαμβάνει αρχαία κείμενα, μετάφραση στην Νεοελληνική, σπουδαία εισαγωγή, επεξηγήσεις, το περί πολυγώνων αριθμών και επί πλέον ευρετήριο αλφαβητικό. Περιέχει τα έξι μόνο (γνωστά μέχρι το 1963) βιβλία των «Αριθμητικών» στην ελληνική γλώσσα εκ των δεκατριών βιβλίων που συνέγραψε ο Διόφαντος. Η έκδοση αυτή αποτελεί ένα τόμο από 575 σελίδες. Στις αρχές της δεκαετίας του 1970 βρέθηκε στην Βιβλιοθήκη Astan-Quds Mashad του Ιράν, μαθηματικό χειρόγραφο στην Αραβική (το υπ'αριθμ. 295) που περιείχε τέσσερα απολεσθέντα βιβλία των «Αριθμητικών» του Διοφάντου, που φέρουν αύξοντα αριθμό 4, 5, 6 και 7. Τα τέσσερα αυτά διασωθέντα στην Αραβική βιβλία, προετίθετο ο Ευάγγελος Σταμάτης να τα εκδώσει με ελληνική μετάφραση και να τα ανακατασκευάσει στην γλώσσα του Διοφάντου (όπως αναφέρει ο ίδιος σε εργασία του υπό τον τίτλο: «Τά εἰς τήν Ἀραβικήν γλῶσσαν εὑρεθέντα τέσσερα νέα βιβλία τῶν Ἀριθμητικῶν τοῦ Διοφάντου» περιοδικό «Πλάτων», Δελτίο της Εταιρείας Ελλήνων Φιλολόγων, έτος KΗ΄ 1976, τόμος 2ος, τεύχη 55-56). Τούτο δεν έπραξε, διότι τα τέσσερα αυτά νέα βιβλία δεν είχαν μεταφραστεί από τα αραβικά στα γερμανικά ή γαλλικά που τα γνώριζε ο Ε. Σταμάτης. Ευτυχώς οι εκδόσεις "Κάκτος" εξέδωσαν το 1994 σε δύο τόμους, με αραβικό κείμενο και νεοελληνική μετάφραση τα ανωτέρω νεοευρεθέντα βιβλία των «Αριθμητικών» του Διοφάντου.

Κατά το 1972 και 1973 ο Ε. Σταμάτης συγκέντρωσε πολλές επιστημονικές εργασίες και άρθρα του, που είχαν δημοσιευθεί κατά καιρούς και τα εξέδωσε σε δύο ογκώδεις τόμους. Ο πρώτος τόμος εκ 475 σελίδων εξεδόθει το 1972 και ο δεύτερος τόμος εκ 389 σελίδων εξεδόθει το 1973. Σκοπός της συγκεντρώσεως και της νέας εκδόσεως των μέχρι το έτος 1973 συγγραφεισών εργασιών και άρθρων του ήταν, όπως έλεγε ο ίδιος, να μην απωλεσθούν. Εκτός από τα αναφερθέντα ογκώδη και πολύτιμα έργα που εξέδωσε ο Ε. Σταμάτης, εξέδωσε και άλλα βιβλία μικρότερα σε έκταση όπως είναι:

- Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι: ένα βιβλίο 138 σελίδων που εκδόθηκε στην Αθήνα το 1966. Περιέχει τους βίους και τα διασωθέντα αποσπάσματα των κυριότερων προσωκρατικών φιλοσόφων. Αναφέρονται 15 φιλόσοφοι (με πρώτο τον Θαλή και τελευταίο τον Διογένη τον Απολλωνιάτη) εκ των 400 υπολογιζόμενων φιλοσόφων και σοφιστών της προσωκρατικής εποχής, όπως αναφέρει ο Ε. Σταμάτης στην εισαγωγή του έργου τούτου. Το βιβλίο τούτο αποτελείται από άρθρα του που δημοσιεύθηκαν κατά τα έτη 1963 και 1965 στην ημερήσια αθηναϊκή εφημερίδα «Καθημερινή». Όπως έλεγε ο ίδιος ο Ε. Σταμάτης «ἡ φιλοδοξία τῆς δημοσιεύσεως τῶν ἐπιφυλλίδων αὐτῶν ἦταν νά παράσχουν εἰς τό εὐρύτερο ἑλληνικό κοινό τήν εὐκαιρία νά γνωρίσῃ τίς ἀρχέτυπες πολιτιστικές πηγές, ἀπό τίς ὁποῖες τό ἀνθρώπινο πνεῦμα ἀντλεί διδάγματα κατά τήν προχώρησιν αὐτοῦ εἰς τήν ἒρευναν τῶν νόμων τῆς φύσεως καί τήν θεώρησιν τοῦ κοσμογονικοῦ προβλήματος. Διότι ἡ σύγχρονος ἐπιστήμη ἒχει ὡς ἀφετηρίαν καί ἀδιάσειστον ὑποδομήν αὐτῆς τόν ἑλληνικόν τρόπον τοῦ σκέπτεσθαι τῶν προσωκρατικῶν φιλοσόφων».

- Η Ελληνική Επιστήμη. Το βιβλίο τούτο εξεδόθει το 1968 στην Αθήνα και αποτελείται από 177 σελίδες. Περιλαμβάνει άρθρα του Ε. Σταμάτη που δημοσιεύθηκαν κατά καιρούς σε αθηναϊκές εφημερίδες. Σκοπός του βιβλίου τούτου, κατά τον ίδιο τον Ε. Σταμάτη, ήταν «νά καταδείξῃ εἰς τό εὐρύτερον ἑλληνικόν κοινόν, ὅτι ἡ θεμελίωσις τῶν ἐπιστημῶν εἶναι ἀποκλειστικόν δημιούργημα τοῦ Ἑλληνικοῦ Πνεύματος».

- Η Ιστορία των Ελληνικών Μαθηματικών. Το βιβλίο τούτο εξεδόθει στην Αθήνα το 1976 και αποτελείται από 190 σελίδες. Εκτίθεται σ'αυτό η αριθμητική των Πυθαγορείων, που δεν περιλαμβάνεται στα «Στοιχεία» του Ευκλείδη και όπως αυτή διασώζεται από συγγραφείς των πρώτων χριστιανικών αιώνων. Οι πηγές εκ των οποίων προέρχεται η ύλη του βιβλίου, εκτός λίγων εξαιρέσεων, είναι κυρίως οι ακόλουθες τρεις: 1) Νικόμαχου Γερασηνού, 2) Θέωνος Σμυρναίου και 3) Ιαμβλίχου. Επίσης δεν περιλαμβάνεται ύλη σχετική προς την γεωμετρία εκτός των δύο τελευταίων κεφαλαίων του βιβλίου, όπου γίνεται λόγος περί των αρχών της ελληνικής γεωμετρίας.

Βιβλιογραφία
1.Βιογραφία Δημ. Κ. Μαργέτη
2.Περιοδικό Ευκλείδης της Ε.Μ.Ε.
Άρθρα του Σ.Π.Σερβού και Γ.Κατσέλη.
3.Διαδίκτυο

Ιστολόγιο αφιερωμένο στο έργο του Ευάγγελου Σταμάτη.
http://evangelosstamatis.wordpress.com/bibliography/