Ποιοί εξελλήνισαν την Ευρώπη

Ο γάλλος ιστορικός Συλβαίν Γκουγκενέμ αμφισβητεί ότι τα ελληνικά κείμενα έφθασαν στη Δύση μόνο μέσα από τις αραβικές μεταφράσεις και αναδεικνύει τον ρόλο ευρωπαϊκών κέντρων, όπως το αβαείο του Μον-Σαιν-Μισέλ, όπου λόγιοι δούλεψαν απευθείας τα ελληνικά κείμενα. Το βιβλίο προκαλεί μεγάλη πολεμική γιατί θεωρήθηκε από ορισμένους ρατσιστικό.

του ΝΙΚΟΥ ΜΠΑΚΟΥΝΑΚΗ

Το αβαείο του Μον-Σαιν-Μισέλ

Πριν από μερικούς μήνες ο καθηγητής Μεσαιωνικής Ιστορίας στη Λυών Συλβαίν Γκουγκενέμ αμφισβήτησε, με επιχειρήματα, τη γνωστή θέση ότι τα ελληνικά κείμενα έφθασαν στη Δύση αποκλειστικά μέσα από τις αραβικές μεταφράσεις. Οχι πως η συμβολή των Αράβων δεν ήταν σημαντική αλλά εξίσου σημαντική, μολονότι αγνοημένη, ήταν η απευθείας σχέση με τα ελληνικά κείμενα. Μια ελληνική γενεαλογία αποκαθίσταται λοιπόν με πειστικό τρόπο. Το βιβλίο του Γκουγκενέμ προκάλεσε μια τεράστια πολεμική, κυρίως πολιτικού χαρακτήρα. Θεωρήθηκε ρατσιστικό, αντιμουσουλμανικό, εξτρεμιστικό κτλ., ενώ ο ίδιος ο καθηγητής έγινε στόχος ποικίλων επιθέσεων. Το θέμα εξακολουθεί να είναι φλέγον και επίκαιρο, αν μάλιστα λάβουμε υπόψη μας ότι ο Μπαράκ Ομπάμα στον εξαιρετικό λόγο του στο Κάιρο αναφέρθηκε στο Ισλάμ ως τον πολιτισμό που έδωσε στην Ευρώπη τη γραφή και την τυπογραφία. Η συνέντευξη που ακολουθεί έγινε με e-mail. Ο Γκουγκενέμ μιλάει για τα ευρήματά του, για το Βυζάντιο ως συστατικό του ευρωπαϊκού πολιτισμού και για τις διαστάσεις της πολεμικής που προκαλεί το βιβλίο του.

 - Ποιες είναι οι πολιτιστικές ρίζες της Ευρώπης;

«Όλα εξαρτώνται από το πώς ορίζουμε την Ευρώπη, ποια είναι τα σύνορά της, τα όριά της. Χώρες τόσο διαφορετικές όπως η Πορτογαλία και η Νορβηγία είναι ευρωπαϊκές… Δεν μπορούμε να περιορίσουμε την Ευρώπη σε αυτό που ονομάζουμε Δυτική Ευρώπη. Πιστεύω ότι οι πολιτιστικές ρίζες είναι ταυτόχρονα αυτό που μεταδίδεται από γενιά σε γενιά αλλά και αυτό που κάθε γενιά διαλέγει από το παρελθόν. Οι πολιτιστικές ρίζες είναι η κληρονομιά των μεγάλων πολιτισμών του ευρωπαϊκού παρελθόντος, πρωτίστως της Ελλάδας και της Ρώμης. Είναι ακόμη στοιχεία που έρχονται από τους κόσμους των Κελτών, των γερμανικών φύλων (οι “βάρβαροι” του Μεσαίωνα), των Σλάβων. Αν θέλουμε να είμαστε πιο ακριβείς, είναι προφανές ότι οι ρίζες του δικαίου μας είναι κυρίως ρωμαϊκές (μολονότι υπάρχουν σε κάθε χώρα τοπικά δίκαια). Οι ρίζες του φιλοσοφικού και του μαθηματικού στοχασμού είναι ελληνικές. Η ευρωπαϊκή ζωγραφική και γλυπτική είναι σε μεγάλο βαθμό κληρονομιά της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας. Αλλά δεν είναι μόνο οι ρίζες. Κάθε εποχή φέρνει το δικό της νέο στοιχείο και κάθε πολιτισμός είναι φτιαγμένος από ένα κράμα ριζών, αναμνήσεων, παραδόσεων, καινοτομιών και αλλαγών».

- Το Βυζάντιο ανήκει στον ευρωπαϊκό πολιτισμό;

 «Η ερώτηση δεν είναι απλή. Ας υποθέσουμε ότι λέμε “όχι”. Αλλά, αν το Βυζάντιο δεν ανήκει στον ευρωπαϊκό πολιτισμό, σε ποιόν πολιτισμό ανήκει; Στον αφρικανικό; Στον ασιατικό; Βλέπουμε λοιπόν ότι θα ήταν παράλογο αν λέγαμε “όχι”. Οπως και με τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, η καρδιά του Βυζαντίου είναι στην Ευρώπη, παρ΄ όλο που έχει εδάφη στη Βόρεια Αφρική ή στην Εγγύς Ανατολή. Το Βυζάντιο είναι πριν απ΄ όλα η συνέχεια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, μια Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ελληνόφωνη με ανατολικές επιρροές. Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία διατήρησε την ελληνική κληρονομιά, έστω και αν έδειξε δυσπιστία προς τους φιλοσόφους και τους αρχαίους συγγραφείς επειδή ήταν ειδωλολάτρες. Αλλά τον 11ο αιώνα ανακαλύπτουν ξανά τον Αριστοτέλη και δεν έχουν ξεχάσει τον Ευκλείδη και τον Αρχιμήδη. Οταν έπαψαν να βλέπουν τους αρχαίους στοχαστές ως ειδωλολάτρες και τους είδαν ως τους κατόχους μιας κοσμικής γνώσης, τότε εμπνεύστηκαν περισσότερο από αυτούς.

- Υπάρχει συμβατότητα ανάμεσα στην ισλαμική φιλοσοφία και στην ελληνική;

 «Ακόμη μια δύσκολη ερώτηση. Η ισλαμική φιλοσοφία διακρίνεται σε δύο κλάδους: το “καλάμ” και το “φαλασίφα”. Το “καλάμ” είναι ο θρησκευτικός σχολιασμός. Το “φαλασίφα”- αραβική λέξη που προέρχεται από τα ελληνικά- αντιστοιχεί με την ελληνική φιλοσοφία. Είναι προφανές ότι υπήρξαν Αραβες και Πέρσες που επηρεάστηκαν από την ελληνική φιλοσοφία, που γνώρισαν τα κείμενα του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη και επίσης των νεοπλατωνικών, του Πλωτίνου, του Πορφύριου. Αυτοί οι μουσουλμάνοι φιλόσοφοι σχολίασαν τους έλληνες συγγραφείς, ανέπτυξαν τη δική τους σκέψη με αυθεντικό τρόπο. Μια μεγάλη διαφορά, που ισχύει επίσης και για τους χριστιανούς θεολόγους, είναι ότι αυτοί οι συγγραφείς είναι πιστοί, μονοθεϊστές: η ιδέα ενός αιώνιου κόσμου, η απουσία της δημιουργίας από έναν μοναδικό Θεό, τους δημιουργούσε ένα μεγάλο πρόβλημα. Γι΄ αυτό προσέγγισαν πιο εύκολα τον Πλάτωνα και τον Πλωτίνο παρά τον Αριστοτέλη. Στον Μεσαίωνα η σημασία της θρησκείας είναι τεράστια, τόσο για τους μουσουλμάνους συγγραφείς όσο και για τους χριστιανούς, και αυτό δημιουργεί μια μεγάλη διαφορά σε σχέση με την ελληνική φιλοσοφία. Οι έλληνες στοχαστές της αρχαιότητας είχαν τη μυθολογία αλλά δεν είχαν ιερές γραφές, όπως οι χριστιανοί, ούτε το αχειροποίητο και αιώνιο βιβλίο όπως το Κοράνιο. Αυτό αλλάζει τις προοπτικές και τον στοχασμό για τη φύση του κόσμου ή του ανθρώπου».

Ο Συλβαίν Γκουγκενέμ

- Ποιοι είναι οι δίαυλοι της ελληνοποίησης της Δυτικής Ευρώπης;

«Υπάρχουν πολλοί: στην ίδια την Ευρώπη διατήρησαν ή ανακάλυψαν κατά την πάροδο των ετών ελληνικά κείμενα που είχαν μεταφραστεί. Συνέβη επίσης, και αυτό είναι πιο σημαντικό, η ανακάλυψη ελληνικών κειμένων που δεν τα είχαν στη Δυτική Ευρώπη. Αυτό έγινε με ποικίλους τρόπους: μεταβαίνοντας επί τόπου στην Κωνσταντινούπολη ή στην Αντιόχεια και επιστρέφοντας με χειρόγραφα· μέσα από μεταφράσεις που είχαν γίνει από Σύρους και που κυκλοφορούσαν στον αραβικό κόσμο ως και την Ισπανία· μέσα από τα σχόλια που είχαν γίνει από μουσουλμάνους όπως ο Αβερρόης· μέσα από μεταφράσεις που είχαν γίνει από Λατίνους. Μεταξύ του 10ου και του 13ου αιώνα ο αριθμός των κειμένων που ανακαλύφθηκαν αυξήθηκε. Και έπειτα ήρθε το μεγάλο κύμα κειμένων που έφεραν οι Βυζαντινοί στο τέλος του 14ου και στις αρχές του 15ου αιώνα, λίγο πριν και λίγο μετά την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους. Ακριβώς αυτή τη στιγμή ο δυτικός κόσμος ανακαλύπτει κυρίως την ελληνική λογοτεχνία και το ελληνικό θέατρο. Πρέπει να θυμόμαστε τα ονόματα του Χρυσολωρά (πέθανε το 1400) και του Βησσαρίωνα (πέθανε το 1472)».

- Τελικά τι συνέβη στο όρος Σαιν-Μισέλ;

Το όρος Σαιν-Μισέλ διατήρησε μια δεκάδα χειρογράφων του έργου του Αριστοτέλη. Δύο πράγματα μπορεί να συνέβησαν: είτε οι μεταφράσεις έγιναν επί τόπου είτε εισήχθησαν πολύ νωρίς, περί τα μέσα του 12ου αιώνα. Βρίσκουμε αντίγραφα αυτών των χειρογράφων στη Βόρεια Ευρώπη, στη Βόρεια Γαλλία, στην Αγγλία, στη Ρηνανία. Πρόκειται για τηΛογική,για ταΦυσικάκαι για τα Μετά τα φυσικάτου Αριστοτέλη που για πρώτη φορά είχε μεταφράσει ο Ιάκωβος της Βενετίας στα λατινικά. Στο Τολέδο ο Γεράρδος της Κρεμόνας, που ήταν εξαιρετικός μεταφραστής, δεν είχε μεταφράσει το Μετά τα φυσικά.Στην πολιτιστική ιστορία της Ευρώπης το όρος ΣαινΜισέλ δεν είναι τόσο σημαντικό όσο το Τολέδο αλλά δεν είναι και περιφρονητέο. Πρέπει επίσης να αναφερθούμε σε όλα τα ενεργά πολιτιστικά κέντρα που υπήρχαν από το τέλος του 11ου αιώνα στη Βορειοδυτική Γαλλία και στην Αγγλία, όπως η Σαρτρ, η Οξφόρδη κ.ά.».

- Πώς εξηγείτε την πολεμική που προκάλεσε το βιβλίο σας;

 «Οι πολέμιοί μου αρνούνται να μιλήσουν για χριστιανούς Αραβες, για Σύρους. Δεν τους αρέσει να λένε ότι η Ευρώπη του Μεσαίωνα ήταν χριστιανική, ότι έχουμε χριστιανικές ρίζες. Είναι μια στάση πολιτική και όχι επιστημονική. Από την άλλη πλευρά, έγραψα ένα βιβλίο που δεν κινείται αποκλειστικά στον δικό μου επιστημονικό χώρο. Εγώ είμαι ειδικός της μεσαιωνικής ιστορίας, ιδιαίτερα του χριστιανισμού και των στρατιωτικών ταγμάτων, γνωρίζω ελληνικά αλλά όχι αραβικά ή συριακά. Ηθελα να γράψω ένα βιβλίο για το μεγάλο κοινό, βασισμένο σε έργα ειδικών, και μάλιστα ειδικών για τους οποίους γίνεται ελάχιστος λόγος. Αυτό δεν άρεσε στους πολεμίους μου που δεν γράφουν για το μεγάλο κοινό. Και επειδή είχα πολύ ευνοϊκή υποδοχή από τον γαλλικό Τύπο, όπως από την εφημερίδαLe Μonde,οι πολέμιοί μου σκέφτηκαν ότι το βιβλίο μου θα είχε τεράστια επιτυχία. Και καθώς θεωρούν ότι το βιβλίο μου είναι “ρατσιστικό” ή εξτρεμιστικό, σκέφτηκαν ότι οι αναγνώστες μου θα γίνονταν “ρατσιστές”. Αλλά γνωρίζω τους αναγνώστες. Μου γράφουν και δεν είναι εξτρεμιστές. Λένε κυρίως ότι το βιβλίο μου αποκαθιστά την ισορροπία των πραγμάτων μεταξύ των διαφορετικών διαύλων ελληνοποίησης της Ευρώπης».

- Τι διαστάσεις έλαβε αυτή η πολεμική;

«Η πολεμική έλαβε απίστευτες διαστάσεις. Τρία κείμενα με υπογραφές διαμαρτυρίας- ένα στο CΝRS, το Εθνικό Κέντρο Ερευνών, ένα στη Σχολή μου στη Λυών, την Εcole Νormale Superieure, και ένα “διεθνές”, κείμενα γεμάτα μίσος και βία. Εγιναν επίσης δύο συνέδρια εναντίον μου (ένα στη Σορβόννη και ένα στη Λυών). Σε αυτά είτε δεν ήμουν προσκαλεσμένος είτε ήμουν μόνος εναντίον 20 άλλων… Κανένας που βρισκόταν κοντά στις θέσεις μου δεν είχε προσκληθεί. Οι μέθοδοι είναι ολοκληρωτικές και αντιστοιχούν στις πολιτικές ιδέες των αντιπάλων μου. Το συνέδριο που έγινε στη Λυών είχε οργανωθεί από έναν ειδικό του Μακιαβέλι, από έναν ειδικό της σύγχρονης αραβικής λογοτεχνίας και από έναν ειδικό της αποαποικιοποίησης της μαύρης Αφρικής. Αυτή η πολεμική συνεχίζεται και συναντώ παντού προβλήματα: π.χ., δεν μπορώ να εξασφαλίσω χρήματα για τους φοιτητές μου. Ψεύδονται λέγοντας ότι δεν γνωρίζω ελληνικά. Μα έχω κάνει έξι χρόνια και έχω κάποιες γνώσεις. Παραποίησαν αυτά που έχω γράψει για να τα παρουσιάσουν ως εξτρεμιστικά. Μου απέδωσαν τη θέση ότι οι Αραβες δεν είχαν ποτέ φιλοσοφία, πράγμα που δεν έχω πει ποτέ. Παρέπεμψαν στο βιβλίο μου επιλεκτικά ακρωτηριάζοντας τις θέσεις μου. Οι αντίπαλοί μου προβάλλουν βεβαίως και ακαδημαϊκά επιχειρήματα. Μερικά είναι ενδιαφέροντα και επιτρέπουν τη διόρθωση λαθών, άλλα είναι ψεύτικα και άχρηστα. Π.χ., επιτίθενται στο βιβλίο μου με το επιχείρημα των ελλείψεων, λες κι εγώ ήθελα να γράψω μια πλήρη ιστορία των επιστημών κατά τον Μεσαίωνα. Εγώ το μόνο που ήθελα να κάνω ήταν να αναδείξω την “ελληνική γενεαλογία” (filiére grecque). Είναι λοιπόν κακόπιστοι και η πολεμική τους είναι πριν απ΄ όλα πολιτική. Υπάρχει και κάτι άλλο: ζηλεύουν γιατί το βιβλίο πάει πολύ καλά εμπορικά, εν μέρει χάρη σε αυτούς».
«Από τον 10ο αιώνα υπήρχε στο όρος Σαιν-Μισέλ ένα πολιτιστικό κέντρο που γίνεται ιδιαίτερα σημαντικό κατά τον 12ο αιώνα. Είναι πιθανόν- όχι σίγουρο- ότι ο Ιάκωβος της Βενετίας, ο μεταφραστής του Αριστοτέλη (Ενετός, που έζησε στην Κωνσταντινούπολη και που πέθανε γύρω στο 1150), το είχε επισκεφθεί. Εχουμε ένα χρονικό που κάνει λόγο για την παρουσία του εκεί και για τις μεταφράσεις του.
Το Βυζάντιο ανέπτυξε έναν αυθεντικό πολιτισμό που είχε χιλιετή διάρκεια. Αυτός ο πολιτισμός ανήκει στην ιστορία της Ευρώπης: η Ελλάδα, η Νότια Ιταλία, ένα μέρος των Βαλκανίων ήταν μέρος αυτής της αυτοκρατορίας. Πολυάριθμες ήταν επίσης οι σχέσεις του βυζαντινού κόσμου με τη λατινική Ευρώπη, παρά τις συγκρούσεις και τη λεηλασία του 1204. Το Βυζάντιο ανήκει επίσης στην ιστορία της Εγγύς Ανατολής, αποτελώντας τη συνέχεια της Ελλάδας της Ασίας, δηλαδή της Εφέσου, της Αντιοχείας κτλ., και της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Δεν πρέπει λοιπόν να περιορίζουμε την Ευρώπη στο δυτικό τμήμα της. Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία, όπως και ο σλαβικός κόσμος ή ο σκανδιναβικός κόσμος, είναι ευρωπαϊκοί».

- Πώς εξηγείτε τη διαδεδομένη γνώμη,που είναι και πεποίθηση,ότι τα ελληνικά κείμενα έφθασαν στην Ευρώπη μέσα από αραβικές μεταφράσεις;

«Είχαμε βεβαίως διάδοση μέσω αραβικών μεταφράσεων, ιδιαίτερα από την Ισπανία, που ήταν υπό μουσουλμανική κυριαρχία. Αλλά ξεχνάμε ότι υπήρχαν απευθείας δεσμοί με τον βυζαντινό κόσμο, με πολιτιστικά κέντρα όπως η Αντιόχεια, ή ότι υπήρχαν ελληνικές κοινότητες στη Σικελία ή στη Νότια Ιταλία. Υπήρξε μια εποχή που δεν μιλούσαν καθόλου ή μιλούσαν πολύ λίγο γι΄ αυτό που είχε συντελεσθεί στον αραβικό κόσμο. Ηταν λάθος. Τώρα είναι σαν να θέλουμε να έχουν όλα προέλθει από αυτόν. Κοιτάξτε τον λόγο του Ομπάμα στο Κάιρο, ο οποίος είπε ότι η Ευρώπη οφείλει στο Ισλάμ τη γραφή και την τυπογραφία (pens and printing), πράγμα που είναι λάθος. Στις ημέρες μας υπάρχουν πολιτικοί λόγοι που μας επιβάλλουν να αναφερόμαστε μόνο στον ρόλο των μουσουλμάνων λογίων. Αυτό αποτελεί μέρος των αντιπαραθέσεων στη Γαλλία για την αποικιοκρατία, τη μετανάστευση, την ιστορία της δουλείας ή για τις Σταυροφορίες. Η κυρίαρχη ιδέα είναι ότι ο αραβομουσουλμανικός κόσμος ήταν κατά τον Μεσαίωνα ανώτερος πολιτισμός και έχουμε χρέος προς αυτόν. Ξεχνούν- συνειδητά ή όχι, δεν ξέρω- τον ρόλο του Βυζαντίου, των χριστιανών Αράβων, των Σύρων. Ξεχνούν συχνά να πουν ότι οι Ευρωπαίοι αναζήτησαν την ελληνική επιστήμη, αγόρασαν χειρόγραφα, τα μετέφρασαν κτλ.».

Πηγή: To ΒΗΜΑ