Ο Ήρων, οι Άραβες και τα ρομπότ...

Τέσσερις αιώνες πριν από τον Λεονάρντο ντα Βίντσι ένας Άραβας μελετητής του Ήρωνα σχεδίαζε έξυπνα «αυτόματα». Οι οδηγίες του έχουν σήμερα υλοποιηθεί.

Τα ρομπότ; Είχαν ήδη επινοηθεί στην αρχαία Ελλάδα αλλά... τελειοποιήθηκαν αργότερα από τους Άραβες, κατά το Μεσαίωνα. Αυτό τουλάχιστον επιβεβαιώνεται από το κέντρο μελετών Leonardo 3 του Μιλάνου, όπου μελέτησαν ένα ξεχασμένο χειρόγραφο του 11ου αιώνα το οποίο περιέχει μελέτες δεκάδων «αυτομάτων», δηλαδή μηχανών που είναι σε θέση να αναπαράγουν τις κινήσεις ζωντανών όντων. Με άλλα λόγια, πρόκειται για μεσαιωνικά ρομπότ που σήμερα ξανασχεδιάζονται στον υπολογιστή χάρη στην τεχνολογία τρισδιάστατης απεικόνισης, δίνοντας ζωή σε υδραυλικά ρολόγια, αυτόματα θέατρα μαριονέτας, πηγάδια με μηχανική άντληση, ακόμα και πολιορκητικούς πύργους από όπου προβάλλουν τεράστιες κεφαλές γερακιών που εκτοξεύουν πύρινες μπάλες.

Ζυγοί, μοχλοί, τροχοί...

Καθένας από αυτούς τους μηχανισμούς περιλαμβάνει φιγούρες με ανθρώπινη μορφή και ένα πλήθος από τροχαλίες, ζυγούς, μοχλούς, τροχούς και άλλες έξυπνες επινοήσεις. Είναι ένα δειγματολόγιο που θα το ζήλευε ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, καθώς είχε δημιουργηθεί πολλούς αιώνες πριν από τη γέννησή του. Το χειρόγραφο υπογράφεται από τον Άραβα μηχανικό Ιμπν Χαλάφ αλ Μουράντι και έχει τον τίτλο Kitab al-Asrar fi Nataij al-Afkar, που σημαίνει «Το βιβλίο των μυστικών που προέρχονται από σκέψεις».

Τον τίτλο του βιβλίου προσπαθεί να εξηγήσει ο Μαξιμιλιάνο Λίζα, συντονιστής της μελέτης και συνιδρυτής μαζί με τον Μάριο Ταντέι και τον Εντουάρντο Ζανόν του Leonardo 3, αποστολή του οποίου είναι η διάδοση της πολιτιστικής κληρονομιάς μέσω της σημερινής τεχνολογίας. Ο Λίζα αναφέρει ότι ο Αλ Μουράντι σίγουρα δεν ήταν ο πρώτος που σχεδίασε αυτόματες μηχανές, αλλά ήταν ο πρώτος που θέλησε να αποκαλύψει τις λεπτομέρειες των μηχανισμών και να διαδώσει τα μυστικά τους. Για να το πραγματοποιήσει, έκανε εξαιρετικά ακριβή και λεπτομερή τεχνικά σχέδια, κάτι που δεν είχε γίνει ποτέ μέχρι τότε.

Αυτό το έργο εκτός από επαναστατικό είναι και σπάνιο, για την ακρίβεια μοναδικό. Το κείμενο γράφτηκε γύρω στο έτος 1000 στην πόλη Κόρδοβα της Ισπανίας και το 1266 ο βασιλιάς της Καστίλης Αλφόνσος Ι΄ παρήγγειλε ένα ακριβές αντίγραφο. Και αυτό είναι το μοναδικό δείγμα που υπάρχει, το οποίο στη συνέχεια απέκτησε η Λαυρεντιανή Βιβλιοθήκη της Φλωρεντίας (πιθανόν το 1684) μαζί με άλλα αραβικά κείμενα.

 «Αυτόματα» στο Βυζάντιο

Σχετικά με τα αυτόματα, πρέπει να θυμόμαστε ότι οι πρώτες προσπάθειες πραγματοποίησής τους ανάγονται σε χιλιάδες χρόνια πριν και με αυτή την έννοια έχουμε αρχαίες μαρτυρίες κινεζικών και ινδικών επινοήσεων. Από την κλασική Ελλάδα είναι γνωστό το μηχανικό περιστέρι που κατασκευάστηκε από τον Αρχύτα, φίλο του Πλάτωνα, αλλά η μεγάλη πρόοδος έγινε κατά την ελληνιστική εποχή. Τότε έζησε και ο Ήρων ο Αλεξανδρεύς, μαθηματικός, φυσικός, μηχανικός και συγγραφέας πολυάριθμων έργων, μεταξύ των οποίων ξεχωρίζει ένα σύγγραμμα μηχανικής με τον τίτλο Αυτοματοποιητική, στο οποίο μεταξύ άλλων περιγράφονται σχέδια για τη δημιουργία «ειδικών κατασκευών» στους ναούς, όπως πόρτες που ανοίγουν και κλείνουν αυτόματα ή αγάλματα που σερβίρουν κρασί.

Η παράδοση διατηρήθηκε στο Βυζάντιο, όπου ήταν γνωστό το μεγαλόπρεπο υδραυλικό ρολόι της Γάζας (500 μ.Χ.), με τον Ηρακλή να χτυπά τις ώρες με το ρόπαλό του, ενώ ο χρυσός θρόνος του αυτοκράτορα Θεόφιλου στηριζόταν πάνω σε μηχανικά λιοντάρια που βρυχιούνταν όταν τα μηχανικά πουλιά κελαϊδούσαν πάνω σε ψεύτικα κλαδιά δεξιά και αριστερά. Στο μεταξύ, τα έργα του Ήρωνα είχαν μεταφραστεί στα αραβικά και είχαν διαδοθεί μέχρι τις Ινδίες.

Από τον 8ο αιώνα ο τίτλος των πρωταθλητών στο σχεδιασμό μηχανών σύνθετης τεχνολογίας πέρασε στους Άραβες. Ακολουθώντας τη γραμμή των ελληνικών μελετών, άνθισε στον αραβικό κόσμο η δημιουργία αυτομάτων κάθε είδους, όπως υδραυλικά ρολόγια, μηχανικά πουλιά και μοντέλα ανθρωπόμορφων μηχανών που ήταν σε θέση να βγάζουν ήχους ή ακόμα και να πλένουν τα χέρια. Εδώ πρέπει να σημειώσουμε τα έργα των αδελφών Μπανού Μουζά (9ος αιώνας) και του μηχανικού Αλ-Τζαζάρι (συγγραφέα του έργου Βιβλίο γνώσεων των μηχανικών επινοήσεων, που γράφτηκε μεταξύ του 1204 και του 1206). Στη συνέχεια έφτασε στη Δύση η σειρά του Λεονάρντο ντα Βίντσι, ο οποίος μεταξύ του 15ου και 16ου αιώνα έκανε μια ολόκληρη σειρά από εφευρέσεις όλων των ειδών: τρυπάνια, γέφυρες, όπλα, πτητικές μηχανές καθώς και ένα μηχανικό λιοντάρι που περπατά μόνο του.

Πάντως, τα δημιουργικά κατορθώματα του Ντα Βίντσι και των προγενεστέρων του πρέπει σήμερα να συνεξετάζονται με τις επινοήσεις του Αλ Μουράντι. Μελετώντας σε βάθος το χειρόγραφο, οι τεχνικοί του Leonardo 3 κατόρθωσαν να δημιουργήσουν ακριβέστατες τρισδιάστατες απεικονίσεις διάφορων συσκευών, ορισμένες από τις οποίες κατασκευάστηκαν με υλικά. Όχι βέβαια χωρίς δυσκολία, καθώς ένα μέρος του βιβλίου δεν ήταν αναγνώσιμο λόγω της φθοράς που είχε υποστεί. Έτσι η κατανόησή τους απαίτησε πολλές ερευνητικές προσπάθειες. Αυτό που δυσκόλεψε περισσότερο τα πράγματα ήταν επίσης το γεγονός ότι εκεί όπου το χειρόγραφο προέβλεπε ανθρώπινες φιγούρες, αυτές δεν είναι σχεδιασμένες αλλά αναφέρονται στο κείμενο. Παρά τα εμπόδια, η ομάδα του Leonardo 3 κατόρθωσε να αποκαλύψει τα μυστικά του κειμένου. Πρόκειται για μια σημαντική εργασία εκλαΐκευσης που δεν έχει ξαναγίνει μέχρι σήμερα, η οποία πραγματοποιήθηκε με την υποστήριξη του σεΐχη του Εμιράτου του Κατάρ Χαμάντ μπιν Χαλίφα Αλ-Θάνι, ο οποίος χρηματοδότησε το έργο.

Το βιβλίο στη συνέχεια μεταγράφηκε, συμπληρώνοντας τα τμήματα που έλειπαν, και μεταφράστηκε στα ιταλικά, τα αγγλικά και τα γαλλικά. Τέλος, οι μελέτες του Αλ Μουράντι συγκεντρώθηκαν σε ένα dvd, ενώ το όλο έργο εκτίθεται ήδη στο νέο Μουσείο Ισλαμικής Τέχνης της Ντόχα, πρωτεύουσας του Κατάρ.

Δεν υπάρχουν διαστάσεις

Όμως, ορισμένα μικρά μυστικά ή ασάφειες σχετικά με τα σχέδια του Αλ Μουράντι στην πραγματικότητα υπάρχουν ακόμα. Ένα παράδειγμα: όταν κατασκευάζονται ορισμένες στρατιωτικές μηχανές, φαίνονται σαν να μην είναι τέλεια λειτουργικές, ενώ σε άλλες περιπτώσεις βρισκόμαστε απέναντι σε αντικείμενα που μοιάζουν περισσότερο με ακριβά παιχνίδια.

Μια άλλη ασάφεια προκύπτει από το γεγονός ότι στο κείμενο δεν αναφέρονται καθόλου οι διαστάσεις των μηχανών. Σε κάποια από αυτά τα φαινομενικά αινίγματα δόθηκε μια πιθανή απάντηση, όπως στην περίπτωση των πολεμικών μηχανών. Το γεγονός ότι μερικές δεν είναι χρησιμοποιήσιμες εξηγείται λαμβάνοντας υπόψη ότι το έτος 1000 η παρουσία και μόνο απέναντι στον εχθρό των τεράστιων πύργων από όπου πρόβαλλαν μηχανικά ζώα (ακόμα και αν δε λειτουργούσαν όπως έπρεπε) έφτανε για να τον τρέψουν σε φυγή. Αντίθετα, οι άλλες συσκευές μπορούσαν να δελεάσουν πελάτες στις αυλές του χαλίφη και των σουλτάνων, προσφέροντας παραμυθένιες σκηνογραφίες και παραστάσεις. Οι μελέτες κάθε τόσο εμφανίζουν παράξενες ασάφειες και τεχνικές παραλείψεις. Το γεγονός αυτό ίσως εξαρτάται από την έλλειψη προσοχής του ίδιου του Αλ Μουράντι ή, το πιο πιθανό, από παλιά λάθη αντιγραφής. Εκτός εάν ο συγγραφέας, για να μην φανερώσει σε βάθος τα μυστικά του, καταχώρησε σκόπιμα λάθη στο κείμενό του...

ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ FOCUS